شیر مادر یکی از ارزشمندترین و مغذی‌ترین مواد طبیعی است که توسط مادران برای تغذیه و رشد نوزادان خود تولید می‌شود. این ماده گران‌بها دارای ترکیبی کاملاً منحصربه‌فرد از ویتامین‌ها، مواد معدنی، پروتئین‌ها، و چربی‌ها طبیعی است که نقش بسیار حیاتی در تقویت سیستم ایمنی و رشد سالم نوزادان دارد. شیر مادر علاوه بر مواد غذایی، حاوی عوامل محافظتی است که می‌تواند نوزادان را در مقابل عفونت‌ها و بیماری‌های مختلف محافظت کند. از جمله این عوامل، ایمونوگلوبولین‌ها، لاکتوفرین، لایزوزیم و مواد ضدالتهابی است که از طریق شیر مادر به نوزادان منتقل می‌شود.
آنچه در این مطلب می‌خوانید:
علاوه بر فواید برای نوزاد، شیر مادر نقش بسیار مهمی در ایجاد ارتباط عاطفی میان مادر و فرزند دارد. این ارتباط نه تنها به تغذیه فیزیکی بلکه به ارتقاء احساس امنیت و اطمینان نوزاد نسبت به مادرش کمک می‌کند. اگرچه شیر مادر با تمام خواص و فوایدش بسیار ارزشمند است، اما ممکن است در برخی مواقع ناتوانی‌هایی برای شیردهی طبیعی به وجود آید. در این مواقع، از شیرهای مصنوعی و فرمول‌های خاص به عنوان جایگزین استفاده می‌شود. با این حال، تا می‌توان، تشویق به شیردهی طبیعی و ارائه اطلاعات کافی و مناسب در این زمینه به مادران بسیار حائز اهمیت است.
ترکیبات اصلی شیر مادر چیست؟
ترکیبات اصلی شیر مادر شامل مواد غذایی زیر هستند:
پروتئین‌ها
پروتئین‌ها مهم‌ترین ترکیبات شیر مادر هستند که نقش اساسی در رشد و توسعه نوزادان دارند. پروتئین‌های شیر مادر شامل انواع ایمونوگلوبولین‌ها، لاکتوفرین، کاظئین و سیروم‌البومین هستند.
چربی‌ها
چربی‌ها به عنوان منبع اصلی انرژی در شیر مادر عمل می‌کنند و همچنین برای جذب و انتقال ویتامین‌ها ضروری هستند. انواع اسیدهای چرب مختلف مانند اسید لینولئیک و اسید آراشیدونیک در شیر مادر وجود دارند.
کربوهیدرات‌ها
شیر مادر حاوی کربوهیدرات‌ها به عنوان منبع اصلی انرژی برای نوزادان است. لاکتوز، که یک نوع شکر است، از مهم‌ترین کربوهیدرات‌های موجود در شیر مادر می‌باشد.
ویتامین‌ها و مواد معدنی
شیر مادر دارای انواع ویتامین‌ها مانند ویتامین‌های A، D، E، C، و ویتامین‌های گروه B (B1، B2، B3، B6، B12) است. همچنین، مواد معدنی اساسی مانند کلسیم، آهن، فسفر، پتاسیم، منیزیم و سلنیوم نیز در شیر مادر وجود دارند.
ایمونوگلوبولین‌ها
این مواد پروتئینی دارای خواص ضدبدنخواری هستند و به نوزادان در مقابل عفونت‌ها و بیماری‌ها کمک می‌کنند.
لاکتوفرین
این ترکیب دارای خواص ضد‌باکتری و ضدالتهابی است و می‌تواند به بهبود سیستم ایمنی نوزاد کمک کند.
ترکیبات بالا به عنوان ترکیب منحصر به‌فرد شیر مادر، نقش بسیار مهمی در تغذیه و رشد سالم نوزادان دارند و از اهمیت ویژه‌ای در مرحله اولیه زندگی نوزادان برخوردار هستند.
شیر مادر چطور در بدن مادر ساخته و ترشح می‌شود؟
شیر مادر توسط بافت‌های پستان‌ها در بدن مادر تولید و ترشح می‌شود. این فرآیند پیچیده ترکیبی از تغذیه، هورمون‌ها و فعالیت غده‌های پستانی است که به ترشح شیر مادر انجام می‌شود. در زیر فرآیند تولید و ترشح شیر مادر توضیح داده شده است:
تحریک هورمونی
پس از زایمان، پلاسنتا که در دوران بارداری نقش تأمین هورمون‌ها را برعهده داشته، از بین می‌رود و این عامل تحریکی برای هورمون پرولاکتین می‌شود. هورمون پرولاکتین به تولید و ترشح شیر مادر توسط غده‌های پستان کمک می‌کند.
تحریک غذایی
مصرف غذاهای غنی از پروتئین و ارتباط مستقیم میان نوزاد و پستان مادر ترشح شیر را تحریک می‌کند. هورمون اکسیتوسین نیز که به عنوان هورمون اجتماعی شناخته می‌شود، در ترشح شیر مادر نقش دارد.
ترشح شیر
هورمون‌های مذکور به مادر اعلام می‌کنند که شیر تولید شده را ترشح کند. غده‌های پستان به صورت کاملاً طبیعی شیر را از کانال‌های غده‌ای تولیدی به سینه مادر انتقال می‌دهند.
استفاده از شیر
هنگامی که نوزاد به سینه مادر نزدیک می‌شود و به شیر مادر می‌رسد، با قرار گرفتن بر روی سینه و مکیدن، ترشح شیر بیشتر تحریک می‌شود و شیر به نوزاد تزریق می‌شود.
پاسخ به تقاضای نوزاد
هر زمان که نوزاد نیاز به تغذیه دارد و به سینه مادر نزدیک می‌شود، غده‌های پستان به تقاضای نوزاد با ترشح شیر پاسخ می‌دهند و شیر تولیدی به نوزاد می‌رسد.
این فرآیند تولید و ترشح شیر مادر به نوزادان منبع مغذی ارزشمندی را ارائه می‌کند و نقش بسیار حیاتی در رشد و توسعه سالم نوزادان دارد.
مادر با شیر دادن به نوزاد چه مواد مغذی را ازدست می‌دهد و چطور باید آن را جبران کند؟
با شیر دادن به نوزاد، مادر برخی مواد مغذی مانند ویتامین‌ها، مواد معدنی و اسیدهای چرب را از دست می‌دهد. از طرفی، شیر مادر ترکیب منحصر به‌فردی از مواد غذایی دارد که نیازهای نوزاد را برطرف می‌کند. برای جبران این مواد مغذی از دست‌رفته، مادران باید اقدامات زیر را انجام دهند:
- تغذیه مناسب: مادران باید از تغذیه مناسب و متنوع برخوردار باشند تا نیازهای خود را به درستی تأمین کنند. مصرف مواد غذایی غنی از ویتامین‌ها، مواد معدنی و اسیدهای چرب اشباع‌نشده، مانند میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل، ماهی و محصولات لبنی، می‌تواند به جبران مواد مغذی از دست رفته کمک کند.
- مصرف مکمل‌های ویتامینی و معدنی: برخی مادران ممکن است به علت شرایط خاص به مکمل‌های ویتامینی و معدنی نیاز داشته باشند. مصرف مکمل‌های پیشنهادی توسط پزشک یا متخصص تغذیه می‌تواند به جبران نیازهای مغذی مادران کمک کند.
- استفاده از تغذیه متنوع: مادران باید تغذیه‌ای متنوع داشته باشند و مختصر و مفید نیست که از محدودیت‌های غذایی روزانه استفاده کنند. استفاده از غذاهای مختلف و تنوع در رژیم غذایی می‌تواند به تأمین مواد مغذی مورد نیاز کمک کند.
- مراقبت از خود: مادران باید به مراقبت از خود و بهداشت شخصی خود توجه کنند. کافی است که به استراحت کافی، ورزش منظم و مصرف مواد غذایی مغذی اهمیت دهند.
توجه داشته باشید که مصرف مکمل‌ها یا تغذیه‌های متنوع باید بر اساس نیازهای مخصوص هر فرد و توصیه‌های پزشک یا متخصص تغذیه انجام شود. همچنین، بهتر است مادران با پزشک خود مشورت کنند تا رژیم غذایی مناسب و مطابق با نیازهای خود را برای جبران مواد مغذی از دست رفته برنامه‌ریزی کنند.
آیا دوره ی شیر دهی برای مادران هم مفید است؟
بله، دوره‌ی شیردهی برای مادران هم بسیار مفید است. شیردهی نه تنها برای نوزادان که برای مادران نیز فواید بسیاری دارد. در زیر به برخی از مزایای شیردهی برای مادران اشاره می‌کنم:
- افزایش ارتباط عاطفی: شیردهی ارتباط عاطفی بین مادر و نوزاد را تقویت می‌کند. این فرآیند مادران را به نوزاد خود نزدیک‌تر و متعهد‌تر می‌کند و حس محبت و مراقبت از نوزاد را افزایش می‌دهد.
- کاهش خطر ابتلا به بیماری‌ها: شیر مادر دارای خصوصیات (immunodefense) است که شامل مجموعه ای از قابلیت‌ها و مکانیسم‌هایی است که سیستم ایمنی بدن در برابر میکروب‌ها، ویروس‌ها، باکتری‌ها و دیگر عوامل زیستی مخرب به کار می‌گیرد. سیستم ایمنی باعث تشخیص و مبارزه با عوامل آسیب‌رسان در بدن می‌شود تا آنها را از بدن دفع کند و سلامتی بدن را حفظ کند. است که می‌تواند به نوزادان در مقابل عفونت‌ها و بیماری‌ها محافظت کند. این خواص ضدبدنخواری به مادر نیز انتقال می‌یابد و می‌تواند به کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های عفونی در مادران کمک کند.
- افزایش سلامت مادر: شیردهی باعث افزایش آزاد شدن هورمون اکسیتوسین در مادر می‌شود که به تنگ‌شدن رحم و کاهش خطر خونریزی متناهی پس از زایمان کمک می‌کند. همچنین، شیردهی به کاهش احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان سینه و تصلب شرایین نیز مرتبط است.
- کنترل وزن: شیردهی به مادر کمک می‌کند تا بهبود فرآیند بازگشت به وزن قبلی پس از زایمان داشته باشد. این فرآیند به کاهش احتمال چاقی پس از زایمان کمک می‌کند.
- تأخیر بروز قاعدگی: شیردهی ممکن است باعث تأخیر در بروز قاعدگی مادر شود. این امر می‌تواند به تنظیم هورمون‌ها و بهبود سلامت روانی مادر کمک کند.
با توجه به این مزایا، شیردهی برای مادران بسیار مفید است و تشویق به شیردهی طبیعی به نوزادان به خصوص در اولین شش ماه زندگی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
