اثر شلاقی در صنعت لبنیات چطور عمل می‌کند؟ تامین کننده‌ها بخوانند!

در این مقاله به بررسی اثر شلاقی در زنجیره تأمین چند سطحی شیر و فرآورده های آن می پردازیم. آیا شما با این اثر آشنایی دارید؟ و یا می دانید چرا این اثر مهم است؟ در ادامه همراه ما باشید.

مدیریت زنجیره تأمین چیست؟

امروزه برای تولید و عرضه محصولات و فرآورده های مختلف اعم صنعتی، کشاورزی، تبدیلی، غذایی و غیره راه کارهای علمی و مؤثری اندیشیده شده است تا تمام این فرآورده ها در طی یک فرایند مدیریت شده با عنوان مدیریت زنجیره تأمین آماده ارسال به بازارها بوده و به دست مصرف کننده برسند. لذا مدیریت زنجیره تأمین، یک رویکرد یکپارچه سازی برای برنامه ریزی و کنترل مواد و داده های مربوط است که از تولیدکنندگان تا مصرف کنندگان نهایی جریان دارد. مدیریت زنجیره تأمین، مفهومی است که می تواند شرکت ها را در رسیدن به عملیات و برنامه ریزی یکپارچه کمک کند.

زنجیره تأمین شیر و فرآورده های آن

یکی از مهمترین زنجیره های تأمین، زنجیره تأمین شیر و فرآورده های آن می باشد، که توسط زنجیره تأمین که شامل تأمین کنندگان، تولیدکنندگان، عمده فروشان و خرده فروشان تولید و عرضه شده و به دست مصرف کنندگان نهایی می رسند. صنعت لبنیات با زنجیره ی ارزش طولانی و حلقه های چندی که دارد، می تواند صنعتی موثر و کارآمد در هر اقتصادی باشد. صنعتی که می تواند با ایجاد ارزش افزوده ی اقتصادی و خلق شغل های متنوع و گوناگون راه حلی بی بدیل برای حل مشکلات کلان و خرد اقتصادی جامعه ها باشد.

سرانه مصرف شیر

شیر و فرآورده های آن از جمله مهم ترین مواد غذایی به شمار می آیند و مصرف این ماده غذایی به اندازه ای دارای اهمیت است که میزان مصرف سرانه آن به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی کشورها شناخته می شود. میانگین هزینه شیر و فرآورده های لبنی خانواهای شهری در سال های  ۱۳۸۸ تا  ۱۳۹۰ به طور میانگین حدود۸/۴ درصد هزینه های خوراکی و ۵/۲ درصد از کل هزینه های خانوارها را تشکیل داده است. همچنین میانگین مصرف سرانه شیر هر فرد در کشور بنا بر آمار دریافت شده از بانک مرکزی، در سال ۱۳۹۱ نزدیک به  ۷۰ کیلوگرم بوده است.

بنابراین ، این میزان از میزان مصرف توصیه شده توسط سازمان بهداشت جهانی ۴۰۰ کیلوگرم کمتر است. طرح تحقیقاتی برنامه راهبردی صنعت لبنیات در وزارت صنعت، معدن و تجارت، (۱۳۹۲).

اثر شلاقی

یکی از مسائل مهم مطرح شده در زنجیره های تأمین، اثر شلاقی می‌باشد. نخستین بررسی ها در زمینه اثر شلاقی، توسط فورستر انجام شده است. وی ریشه اصلی نوسان های تقاضا را نبود شفافیت تقاضای مشتری، تحریف اطلاعات و تنظیم ناهماهنگ سطح موجودی ها دانسته که تحت تأثیر تأخیر در تحویل سفارش ها تشدید می شود.

اثر شلاقی چیست؟

اثر شلاقی اشاره به این دارد که نوسانات تقاضای آخرین سطح مشتری در زنجیره تأمین با حرکت در طول مراحل زنجیره تأمین افزایش می‌یابد. به تقویت تغییرپذیری تقاضا از پایین زنجیره به سمت بالای زنجیره تأمین اثر شلاقی گفته می‌شود. دلیل اصلی این طرز نامگذاری این است که تقویت تغییرپذیری در تقاضا غیرخطی است. یعنی تغییری کوچک در تقاضای مشتری نهایی به صورت چندبرابر خود را در تقاضای کارخانه نشان می دهد.

دلایل ایجاد اثر شلاقی

لی و همکاران (۱۱۹۷) در تحقیقات خود پنج دلیل عمده ایجاد اثر شلاقی را شامل پیش بینی تقاضا به جای تقاضای قطعی، زمان انتظار غیر صفر برای تحویل کالا، کمبود در تأمین، سفارش دهی دسته ای و همچنین نوسان های قیمت معرفی کردند. سونگ و همکاران ( ۲۰۰۶) پنج عامل را باعث ایجاد اثر شلاقی می دانند، که شامل پیش بینی تقاضا، انباشته کردن سفارش های، سهمیه بندی فرآورده و قیمت گذاری می باشند. چن و همکاران (۲۰۰۰) به بررسی و مقایسه تأثیر دو روش هموارسازی نمایی و میانگین متحرك بر اثر شلاقی در یک زنجیره تامین ساده دو سطحی شامل یک خرده فروش و یک تولید کننده پرداخته اند.

تحقیقاتی در زمینه ی اثر شلاقی

ماکویی و همکارانش (۲۰۰۷) بابه کارگیری توان لیاپونوف یک معیار برای اثر شلاقی ارائه دادند و به کمی سازی اثر شلاقی پرداختند.دسته دیگر از بررسی ها، بر تحلیل و شناسایی دلایل اثر شلاقی تمرکز کرده اند. در برخی بررسی ها، روش‌هایی برای کاهش اثر شلاقی بررسی کرده اند. به نحوی که سعی کرده تقاضای مشتریان را برای دوره های آتی پیشبینی کرده تا از این راه منجر به کاهش هرچه بیشتر اثر شلاقی شوند.

امیری و همکاران (۱۳۹۲) درمقاله خود در یک زنجیرة تأمین سه سطحی، به برآورد توابع اثر شلاقی و ذخیره موجودی با استفاده از روش شناسی سطح پاسخ پرداخته اند.

رضوی حاجی آقا و همکاران ( ۱۳۹۱) در مقاله خود یک زنجیره تامین سه سطحی را در نظر گرفته که در آن هر یک از سطوح یکی از روش های میانگین متحرك، هموارسازی نمایی و رگرسیون خطی را برای پیش بینی مورد استفاده قرار می دهند.

نظری و آقایی ( ۱۳۹۱) در مقاله خود سعی کرده اند تا به اندازه گیری اثرشلاقی در شبکه های دو و سه مرحله ای با بیش از یک محصول و با تقاضای همبسته و تعیین فراسنجه های مؤثر بر آن و ارائه راهکارهایی برای کاهش آن، بپردازند.

دهقان و مشهدی زاده (۱۳۹۰) در مقاله خود، به بررسی و مقایسه عامل های مهم در ایجاد اثر شلاقی در یک زنجیره تأمین چهارسطحی پرداختند.

وانگ و همکاران برای محاسبه واریانس تقاضای محصول از معادله تقاضا، استفاده کرده اند.

سنجیتا (۲۰۱۳) در مقاله ای با رویکرد شبیه سازی و اندازه گیری های پی در پی گذارهای شدید تقاضای فصلی را در زنجیره تأمین چند مرحله ای مدل سازی کرد.

کربنائو و همکاران (۲۰۰۶) تأثیر کاربرد روش های یادگیرنده، مانند شبکه های عصبی، شبکه های عصبی بازگشتی و ماشین بردارهای پشتیبان برای پیش بینی را بر اثر شلاق چرمی بررسی و آن را با روش های سنتی نظیر میانگین متحرك و رگرسیون خطی مقایسه کردند.

بارلاس و گوندوز (۲۰۱۱) در تحلیل خود یکی از ریشه های ساختاری اثر شلاقی در زنجیره های تامین را استفاده ناهماهنگ سطوح مختلف زنجیره از روش های پیش بینی عنوان کرده اند. کانلا و سیانسیمینو (۲۰۱۰) نیز با استفاده از روش پیش بینی میانگین متحرك، جهت محاسبه اثر شلاقی استفاده کرده اند. بایراکتار و همکاران (۲۰۰۸) به بررسی تأثیر روش هموارسازی نمایی بر اثر شلاقی در مدیریت زنجیره تامین الکترونیک پرداخته اند.

عامل تاثیرگذار بر ایجاد اثر شلاقی

همانطور که ملاحظه می‌شود، یکی از عامل های تاثیرگذار بر ایجاد اثر شلاقی، پیشبینی تقاضا بیان شده است. بنابر تعریف زنجیره تامین، هدف اصلی از هر زنجیره برآوردن نیازهای خریداران است، لذا آگاهی حلقه های زنجیره تامین از تقاضای آینده دارای اهمیت زیادی است. پیشبینی در واقع مبنایی برای کلیه برنامه ریزی های زنجیره تأمین است.

با توجه به آنچه بیان شد، در بررسی های مختلف از روش های پیشبینی متفاوتی جهت محاسبه اثر شلاقی استفاده شده است.

نتیجه گیری

از آنجا که  هدف ما بررسی اثر شلاقی در زنجیره تأمین چند فرآورده‌ای بود، در آغاز با استفاده از سیستم تقاضای تقریبا” ایده آل، معادله های تقاضا جهت برآورد واریانس تقاضا، سپس با استفاده از روش میانگین متحرك، تقاضای خرده فروش در زمان مورد انتظار برای محاسبه سفارش های پیشبینی شده و سپس اثر شلاقی محاسبه شد.

در سیستم معادله های تقاضا، با لحاظ کردن عادات مصرفی در توابع تقاضای شیر و فرآورده های آن،تقاضای اقلام پرمصرف شیر، ماست، پنیر، خامه و دوغ پگاه برای خانوارهای شهری برآورد می شود. متغیر عادت های مصرفی(سهم تقاضای هریک از فرآورده ها با وقفه یک،) در معادله های تقاضای شیر، ماست و خامه معنادار شده و این نشان می دهد که افزون بر تأثیر قیمت و درآمد بر تقاضای این فرآورده های لبنی، عادتهای مصرفی آنها نیز در تغییرپذیری تقاضای آنها نقش مؤثری دارد. مقادیر کشش خود قیمتی فرآورده های شیر و پنیر کوچک- تر از یک بوده که نشان دهنده کشش ناپذیری آنها و فرآورده های ماست و خامه و دوغ بزرگتر از یک بوده که نشان دهنده کشش پذیری این فرآورده ها می باشد. بنابراین حساسیت مصرف کنندگان فرآورده- های لبنی، به تغییرپذیری قیمت ماست و خامه ودوغ بیشتر از تغییرپذیری قیمت شیر و پنیر می باشد. همچنین بزرگتر از یک بودن کشش درآمدی این فرآورده ها ، نشان دهنده لوکس بودن آنها، می‌باشد.

در ادامه، با استفاده از روش میانگین متحرك ساده با در نظر گرفتن سطح خدمت دهی فرآورده های پگاه و زمان انتظار، برای پیش بینی تقاضای خرده فروش در زمان مورد انتظار و محاسبه سفارش های مرکز توزیع استفاده شد. نتایج نشان داد با توجه به اینکه نسبت واریانس سفارشات مرکز توزیع به واریانس تقاضای خرده فروشان فرآورده های لبنی، بزرگتر از یک می باشند، بنابراین پدیده اثر شلاقی در این زنجیره وجود دارد.

بنابراین در راستای نتایج تحقیق می توان پیشنهاد داد که:

استفاده از ابزار قیمت در مورد فرآورده های کشش پذیر ماست، خامه و دوغ نسبت به استفاده از این ابزار در مورد فرآورده های کشش ناپذیر شیر و پنیر، جهت مدیریت بهینه تقاضای این محصولات راهکار مناسبی می باشد. باتوجه به پایین بودن میزان مصرف سرانه لبنیات در مناطق شهری کشور، اقدامات مشخصی برای تحریک بخش تقاضا و ترغیب شهروندان برای مصرف بیشتر شیر و فرآورده های لبنی به عمل آید.

اگر عاملان زنجیره تأمین، اطلاعات درست و دقیقی از تقاضای فرآورده های لبنی نداشته باشند، و میزان تولید کارخانه پگاه کمتر از میزان تقاضای مصرف کنندگان فرآورده های لبنی باشد، که در نتیجه کارخانه مصرف کنندگان خود را از دست می دهد و سهم فروش این کارخانه در بازار کاهش می یابد. همچنین اگر میزان تولید کارخانه پگاه بیشتر از میزان تقاضای مصرف کنندگان محصولات لبنی باشد، در این- صورت هزینه های انبارداری زیادی جهت مازاد عرضه فرآورده های لبنی ایجاد می شود که موجب اتلاف سرمایه در این زنجیره می شود. بنابراین می توان به این مهم دست یافت که باتوجه به اهمیت مصرف لبنیات، درصورت اطلاعات دقیق عاملان از تقاضای بازار فرآورده های لبنی، این امر منجر به نزدیک شدن مقدار پیش بینی شده به مقدار تقاضای موردنیاز مصرف کننده و هدفمند شدن برنامه های تولید فرآورده های لبنی می شود، از طرف دیگر، با هدفمند شدن تولید محصولات در این زنجیره، وضعیت عاملان زنجیره و همچنین دامداران تولیدکننده شیر منطقه مورد بررسی، که یکی از آسیب پذیرترین عامل های این زنجیره می باشند نیز بهبود می یابد و این موضوع باعث کارآمدی و عملکرد بهتر زنجیره تأمین می شود.