تاثیر جالب تشنگی بر شیر شتر

جمعیت شتر دنیا در سال، ۱۹۸۸حـدود  ۱۸/۵میلیـون نفـر گزارش شده است که از این تعـداد  ۱۶/۵میلیـون نفـر یـک کوهانـه بـوده و در منـاطق گرمـسیري و نیمـه گرمـسیري پراکنده اند. جمعیـــت شـــتر در ایـــران حــدود ۱۴۹۶۰۰نفــر اســت کــه ۱۵۰۰۰نفــر آن در اســتان هرمزگان وجود دارد (مرکـز آمـار ایـران  ۱۳۸۵ ). مادر این مقاله به بررسی اثر محرومیت از آب و تشنگی بر روي برخي ترکيبات شیر شتر می پردازیم.

معرفی شتر یک کوهانه

در میـان نشخوار کنندگان اهلی، شتر یک کوهانه حیـوانی اسـت کـه عمدتاّ در مناطق خشک و کـم آب زنـدگی مـی کنـد و قـادر است در گرماي شدید و علی رغم مواجـه شـدن بـا کمبـود آب، بـه واسـطه سـازگاري هـاي رفتـاري و فیزیولـوژیکی ادامه حیات نماید و تـا حـدودي تولیـد شـیر داشـته باشـد.

عوامل موثر بر ترکیبات شیر شتر

یکـی از تولیدات مهم و با ارزش شتر براي انـسان هـاي سـاکن در مناطق خشک و گرمسیري شیر است. عوامـل متعـددي بـر روي میزان تولید و ترکیب شیر شتر تأثیر مـی گذارنـد کـه در این میان می توان به تغذیـه، مرحلـه شـیردهی، نـژاد و کیفیت و کمیت آب اشاره نمود که در بین آن هـا (بـا توجـه به مناطق زیست شتر که دسترسـی بـه آب محـدود اسـت) امکان دسترسی به آب یکی از مهمترین عوامل تـأثیر گـذار است.

بررسی اثر محرومیت از آب بر شیر شتر

یاقیـل و اتزیون (۱۹۸۰) گزارش نمودند، وقتی شترها بـه مـدت یـک هفته از آب محروم می شوند، میزان آب شیر شترها از ۸۶ درصد به  ۹۱درصد افـزایش مـی یابـد و شـیر رقیـق مـی شــود. احمــد  (۱۹۹۰) گــزارش نمــود، در فــصل تابــستان شترهایی که به آب کـافی دسترسـی ندارنـد، میـزان مـواد جامد شیر شتر ها کاهش می یابد. لذا بـا توجـه بـه ایـن کـه غالب شترها ي کشور در مناطق خشک و کم آب زیست می کنند که امکان دسترسی به آب کافی (بـه ویـژه در فـصول گـرم و خـشک) محـدود اسـت و تـا کنـون مطالعـه اي در خصوص تأثیر محدودیت دسترسی به آب بـر روي میـزان تولیــد شیر شتر و ترکیبــات آن در شــترهاي کــشور صــورت نگرفته و منابع خارجی نیز محدود می باشد، تحقیق حاضر با هدف بررسی اثر محرومیت از آب بر روي ترکیبات شیر شتر انجام شد.

مواد و روش ها

این تحقیق در ایستگاه تحقیقـات دام سـرخون مرکـز تحقیقـات کـشاورزي و منـابع طبیعـی هرمزگـان واقـع در فاصله  ۳۵ کیلومتري شمال شـرق بنـدرعباس در طـی مـاه هاي بهمن سال  ۸۴ تا اردیبهشت  ۸۵ در دمـاي حـداقل  ۲۳ و حـداکثر  ۳۲ درجـه سـانتی گـراد اجـرا شـد. قبـل از ورود شترها به محل اجراي طرح، چهار بخش مجـزا (بـاکس) بـا استفاده از توري سیمی در جایگـاه ایجـاد شـدند و در هـر بخش آخور و آبشخور مناسب احداث شد و جایگـاه کـاملاً تمیز و ضدعفونی گردید.

۴نفر شتر شیرده با سن حدود ۸ تا  ۱۲سال و میانگین وزن ۳۶۲ کیلـوگرم از یـک گلـه واقـع در بخش مرکزي بندرعباس انتخاب شدند. به دلیـل روابـط مادري قوي که بین مادر و کره شتر وجـود دارد و جـدایی کره از مادر باعث بروز رفتارهاي نابهنجار از طـرف مـاده شتر می شود لذا به ناچار هر نفر شتر به همراه کـره خـود در یک باکس مـستقر شـدند.

زمـان زایـش شـترها بـسیار نزدیک به هم بوده و طی مدت  ۱۰روز هر چهـار نفـر شـتر زایمان کردند. به منظور سازگاري شترها با جایگاه، جیـره غــذایی و محــل آخــور و آبــشخور حــدود  ۲۵روز دوره عادت دهی ( سازگاري ) در نظر گرفته شـد. از اواسـط دوره سـازگاري (از روز  ۱۰تـا  ۲۵دوره سـازگاري) بـه منظـور آماده سازي شترها با آزمایش اصلی، تیمارهـاي آزمایـشی به طور تصادفی و با استفاده از قرعه کـشی بـر روي آنهـا اعمــال گردیــد. آزمــایش اصــلی پــس از گذشــت دوره سازگاري آغاز شد. طول هر دوره آزمایش اصـلی  ۱۲روز بود که به صـورت چرخـشی انجـام شـد و بـین هـر دوره آزمایش اصـلی  ۱۵روز فاصـله دوره سـازگاري در نظـر گرفتـه شـد. تیمارهـا عبـارت بودنـد از:

تیمـار اول (تیمـار شاهد) : زمانی که شترهر روز آب مـی نوشـید (C1).

تیمـار دوم : زمانی که شتر پـس از  ۲روز محرومیـت ()از آب) آب می نوشید (C2).

تیمار سوم : زمانی که شـتر پـس از  ۴روز محرومیت (از آب) آب می نوشید (C3).

تیمار چهارم: زمانی که شـتر پـس از  ۶روز محرومیـت (از آب) آب مـی نوشـید (C4).

در هر کدام از تیمارهاي فوق فقط به مدت  ۲ سـاعت، از ساعت  ۱۶الی  ۱۸آب در اختیار شترها قـرار مـی گرفـت. مقدار آب مصرفی با اسـتفاده از یـک پیمان  ۲۰ لیتـري بـا وزن مشخص آب به هر مقـدار کـه شـتر مـصرف کنـد در آبشخور ریخته می شد و پس از پایان  ۲ساعت، باقیمانـده آب آبشخور جمع آوري، توزین و ثبت می شد. لازم به ذکـر است کـه بـراي جلـوگیري از ایجـاد خطـا در طـی مـدت ۲ ساعت آب نوشیدن شتر مادر، از نوشیدن آب توسـط کـره شتر جلوگیري می شد.

برنامـه  ۴ دوره  ۱۲ روزه محرومیت از آب ( تشنگی )

در مرحله اول آزمایش، تیمار چهارم ( ۶روز محرومیت از آب _۴C ) بر روي شتر شماره  ۱، تیمار سوم (۴روز محرومیت از آب _۳ C) بر روي شتر شماره ۲، تیمار دوم ( ۲روز محرومیت از آب _۲ C) بر روي شتر شماره  ۳ اعمال شد و شتر شماره   ۴ در گروه شاهد قرار گرفت که هر روز آب می نوشید (تیمار اول   C). حدود  ۱۵ روز شترها در قالب تیمارهاي فوق (به عنوان دوره سازگاري) قرار می گرفتنـد و پـس از گذشـت ایـن مـدت زمـان، شترها به صورت انفرادي توزین می شدند (وزن اولیه ) سـپس شـترها وارد دوره اصلی آزمایش (به مدت  ۱۲روز) شده که کار ثبـت رکوردهـا و نمونـه برداري در این دوره انجام می شد و در پایان دوره  ۱۲روزه، شترها مجـدداً توزین می شدند(وزن نهـایی). سـپس بـر اسـاس نقـشه مرحلـه دوم ، تیمارها چرخش نموده و دوره سازگاري  ۱۵روزه و به دنبال آن دوره اصلی آزمایش براي شرایط جدید اعمال می گردید. این نحوه چرخش بر اساس نقشه ارائه شده در جدول  ۱طی چهار مرحله (تا پایان آزمایش) انجام می شد.

جیره غذایی شترها

جیره غذایی شترها ثابت بـود. ایـن جیـره حاوي  ۲/۲۴ مگا کالري انـرژي بـه ازاء هـر کیلـوگرم مـاده خشک،  ۱/۱۱ درصد پـروتئین خـام،  ۰/۰۵۳ درصـد کلـسیم و ۰/۰۳۳درصد فسفر می باشد. بـه هـر نفـر شـتر روزانـه    ۴/۰۶ کیلوگرم علوفه خشک (کاه و یونجه) و  ۶/۲۴ کیلوگرم کنسانتره حاوي سایر اقلام داده شد. در این آزمایش براي هر نفر شتر  ۱۰/۳۰۰ کیلوگرم خوراك در نظر گرفته شد که دو بار در روز در ساعات  ۸ و  ۱۶در اختیار آنها قـرار مـی گرفت. پسمانده غذا صبح روز بعـد، قبـل از خـوراك دادن جمع آوري، توزین و ثبـت مـی شـد. در ابتـدا و انتهـاي هـر دوره اصلی آزمــایش نیــز شــترها قبــل از آب و خــوراك خوردن به صورت انفرادي توزین شدند.

در طول هر دوره آزمـایش اصـلی، شـیر شـترها هـر روز صبح دوشیده شـد و پـس از تـوزین رکـورد حاصـل ثبـت گردید. در این مرحله قبل از آب دهی  ۲بار نمونه شـیر (در وسط و آخـر دوره) و هـر بـار بـه میـزان  ۲۰۰ میلـی لیتـر گرفته شد کـه جهـت تعیـین میـزان مـواد جامـد، چربـی و پــروتئین بــه آزمایــشگاه ارســال شــد. تجزیــه شــیمیایی نمونه هاي شیر شتر با استفاده از دستگاه آنالیز مافوق صـوت شیر، اکومیلک سریع انجام شد. طرح در قالب مربـع لاتـین  (۴×۴) با چهار تیمار (چهار دوره زمـانی محرومیـت از آب) و چهار تکرار (چهار نفر شتر) و مقایسه بین میانگین ها بـا استفاده از آزمون دانکن انجام شد.

نتايج

وزن، مقدار آب مصرفي، مقدار ماده خشک مصرفي وزن شترهاي گروه  C4 بعد از  ۶روز محرومیت از آب به طور قابل ملاحظه اي تا حدود  ۱۰درصد کاهش  یافت. مقدار آب مصرفی در گروه هاي محروم از آب اختلاف قابل ملاحظه اي را نشان داده است. به طوري که در اثر  ۶روز محرومیت از آب میزان آب مصرفی از  ۲۴/۰۲ لیتر در روز در گروه شاهد به  ۷۶/۰۴لیتر در گروه چهارم افزایش یافت. مقدار مصرف ماده خشک در اثر  ۶روز محرومیت از آب از  ۱۰کیلوگرم در روز (گروه شاهد) به  ۶/۶۷کیلوگرم در روز (گروه چهارم) کاهش یافت.

ترکیبات شیر شتر

نتایج حاصل از تجزیه شیمیایی ترکیبات شیر شـتر و مقدار شیر دوشیده شده نـشان مـی دهـد کـه میـزان مـواد جامـد شـیر شـترها در گـروه هـاي متفـاوت محرومیت از آب تفاوت معنـی داري داشـت. بـه طوري که مواد جامد شـیر در گـروه شـاهد ۱۳/۳۷درصـد بـــود کـــه در اثـــر  ۶ روز محرومیـــت از آب بـــه ۱۱/۸۸ درصد کاهش یافت. میزان چربی و پـروتئین شـیر شـتر در گروه هاي مختلف تفاوت معنیداري را نـشان ندادنـد. مقدار آب شیر در گروه ها اخـتلاف قابـل ملاحظـه اي نشان داد که این اختلاف بین گروه هاي اول و چهـارم بـود.

میزان آب شـیر از تیمـار اول تـا تیمـار چهـارم افــزایش تــدریجی نــشان داد. در خــصوص مقــدار شــیر دوشیده شده گروه چهارم بـا گـروه اول (شـاهد) اخـتلاف قابــل ملاحظـه اي مــشاهده شــد. مقــدار شــیر دوشیده شده با طولانی شدن محرومیت از آب کاهش یافت به نحوي که در گروه چهارم به کمترین مقدار خود رسید.

بحث

محرومیـت  ۲روزه شـترها از آب باعـث شـده تـا بـه محض دسترسی به آب، نسبت به گروه شاهد (اول) مقـدار قابل توجهی آب بنوشند اما چنین تفاوت قابل تـوجهی بـین محرومیت هاي دو روزه بـا چهـار و شـش روزه مـشاهده نشد.

به نظر می رسد زمان محدود دسترسی به آب ( ۲ســاعت) و حجــم محـدود دســتگاه گــوارش امکــان نوشیدن آب بیشتر را به شترها نمی دهد. چنانچه در همـین راستا گزارش شده، شترهایی کـه بـه مـدت  ۱۴روز از آب محروم شدند زمانی که در یک مقطع زمانی  ۱۲سـاعته آب در اختیار آنها قرار گرفت، در چنـد دقیقـه اول  ۷۰-۸۰ لیتـر آب نوشیده و در بقیه زمان فقط به مقـدار متوسـط ۱۹-۲۱ لیتر آب مصرف کردند.

مدت  ۶ روز محرومیت از آب باعث شـده تـا مـصرف خوراك شترها به طور قابل توجهی کاهش یابد. این کاهش مصرف خوراك در شترهاي تشنه و محروم از آب توسـط محققین دیگر نیـز گـزارش شـده اسـت ولـی مقـدار آن بـر حسب مدت زمـان محرومیـت از آب، دمـاي محـیط و نـوع خوراك مصرفی (خشک یا تر بـودن) فـرق مـی کنـد.

برخی محققین علت کاهش خـوراك مـصرفی در طـی دوره محرومیت از آب را کاهش ترشحات بزاقی و کاهش مقـدار آب موجـود در دسـتگاه گـوارش شـتر گـزارش کـرده انـد.

وزن شترها

وزن اولیـه شترها ، وزنی که آغاز دوره اصـلی آزمـایش ثبـت شـد. در گــروه هــاي مختلــف، تفــاوت معنــیداري را نــشان دادنــد که علت آن روش چرخشی آزمایش بـود. بـدین ترتیب شتري که در یک مرحله از آزمایش، در گروه شـاهد قرار گرفته بـود و هـر روز آب مـی نوشـید، زمـانی کـه در مرحله بعدي آزمایش، بطور مثال تیمار دوم بـر روي شـتر اعمال می شد، با کاهش وزن مواجه می شـد؛ زیـرا قبـل از شروع دوره اصلی آزمایش، دوره سـازگاري  ۱۵روزه بـر روي شـتر اعمـال مـی گردیـد کـه در ایـن دوره بـه دلیـل محرومیــت  ۲ روزه از آب، وزن شــتر کــاهش مــی یافــت.

چنانچه در مرحله بعدي آزمایش، تیمار چهارم اعمـال مـی شد، کاهش وزن ناشی از دوره سازگاري مرحله جدیـد بـر کـاهش وزن ناشـی از دوره اصـلی مرحلـه قبلـی آزمـایش اضافه شده و باعث کاهش بیشتر وزن اولیه گـروه چهـارم می شد. در صورتی که همین شتر در مرحله بعـد، در گـروه سوم آزمایشی قرار می گرفت، در ایـن مرحلـه دوره هـاي کوتــاه تــر محرومیــت از آب را نــسبت بــه مرحلــه قبــل (محرومیت  ۶روزه از آب) گذرانده و با کـاهش وزن کمتـر و حتی تا حدودي با افزایش وزن مواجه می شد.

این رونـد براي هر  ۴نفر شتر در  ۴ مرحله آزمـایش اعمـال مـی شـد بنابراین وزن اولیه شترها در مراحل دوم، سـوم و چهـارم آزمـایش تحـت تـأثیر انجـام آزمـایش مرحلـه قبلـی (دوره اصلی همراه با دوره سازگاري) قرار می گرفت، به طـوري کـه وقتـی شـترها از گـروه شـاهد و دوره هـاي کوتـاه تـر محرومیت از آب به دوره هاي طولانی تر محرومیـت (گـروه سوم و چهارم) می رسیدند با کاهش وزن و بلعکس زمانی که شترها از دوره هاي طولانی تر محرومیت از آب به گروه شاهد و یا دوره کوتاه تر محرومیت از آب می رسـیدند بـا کاهش وزن کمتر و حتی اندکی با افزایش وزن مواجـه مـی شدند.

وزن اولیـه گروه دوم نسبت به گروه شاهد افزایش یافته است که علـت آن مصرف خوراك و آب کافی در گروه شاهد بوده اسـت. زیرا این شترها قبل از ورود به جایگاه براي انجـام تحقیـق در بیابان هاي خشک به سر میبردند که خـوراك و آب بـه اندازه کافی که تمامی نیازهاي غذایی آنها را تـأمین کنـد در اختیار آنها نبود و همچنین بـه دلیـل تحـرك بیـشتر و طـی مـسافت هاي زیـاد بـه منظـور تعلیـف و چـرا در مراتـع، مصرف انرژي در آنها بـالاتر بـود ولـی پـس از انتقـال بـه محل اجراي طرح، کاهش تحرك، رعایت مسائل بهداشتی و تأمین آب و خوراك کافی باعـث شـده تـا شـترهاي گـروه شاهد افزایش وزن داشته باشـند کـه ایـن افـزایش پـس از چرخش شترها باعث شد تا وزن اولیه گروه دوم نیز بالاتر شــد.

وزن نهــایی شــترها، وزنــی کــه پایــان دوره اصــلی آزمایش ثبت شد در گروه هاي متفـاوت آزمایـشی تفـاوت معنی داري نشان دادند .به نحوي که وزن نهایی شترها از گروه اول تـا چهـارم بـه طـور قابـل ملاحظـه اي کاهش پیدا کرده است. علت عمده آن اثـر محرومیـت از آب اســت، بــه طــوري کــه هــر چــه زمــان محرومیــت از آب طولانی تر شده میزان کاهش وزن نهایی شترها نیـز بیـشتر شده است. همچنین شترهاي محروم از آب به مـدت شـش روز حدود  ۱۰درصد وزن بدن خـود را از دسـت داده انـد که عمده این کاهش وزن مربـوط بـه کـاهش آب بـدن مـی باشد.

به دلیل اینکه همین شترهاي محروم از آب به مدت ۶ روز به محض پایان یافتن دوره آزمایش شان و قرار گرفتن در گروه اول (بـر حـسب برنامـه چـرخش طـرح در گـروه شاهد یا گروهی کـه هـر روز آب مـی نوشـیدند، قـرار مـی گرفتند) در روزهـاي اولیـه دوره سـازگاري غالـب وزن از دست رفته خود را باز می یافتند. این امر نشان می دهد که وزن بدن شتر در مواقع محرومیت از آب کاهش مـی یابـد، به طوري که پس از دسترسی به آب وزن کـاهش یافتـه را می تواند جبران نماید. میزان کاهش وزن بـر حـسب مـدت زمــان محرومیــت از آب و دمــاي محــیط و نــوع خــوراك مصرفی فرق می کند و برخی منـابع تـا کـاهش یـک سـوم وزن بدن را نیز گزارش نموده اند.

بیـشترین تغییرات شیر شتر

در بین ترکیبات مورد بررسی شیر شـترها، بیـشترین تغییرات مربوط به آب و مواد جامـد شـیر بـوده اسـت بـه نحوي که پس از شـش روز محرومیـت از آب مقـدار مـواد جامد کاهش و آب موجود در شیر نسبت بـه گـروه شـاهد افزایش قابل توجهی پیدا کرده است و به عبارت دیگـر مـی توان چنین نتیجه گرفت کـه شـیر شـترهاي محـروم از آب رقیق تر شده است این قابلیـت بـه نـوعی بـراي شـتر یـک مزیت محسوب می شود. بـه دلیـل ایـن کـه شـتر غالبـا در مناطق گرم و کم آب زیست می کند و در چنین منـاطقی بـه ویژه در ماه هاي گـرم سـال دسترسـی بـه آب کـافی و بـا کیفیت براي کره شترها بسیار محدود است. لذا رقیق شدن شیر شتر در مواقع کم آبی مـی توانـد آب لازم بـراي کـره شتر را تأمین نماید و این مورد نوعی سازگاري بـا محـیط گرم و کم آب محسوب می شود. رقیق شدن شیر شـتر در مواقع کم آبی توسط محققین دیگر نیز گزارش شـده اسـت.

احمد  (۱۹۹۰) اظهار نمود در اواسط تابستان داغ که امکـان دسترسی به آب براي شترهاي شیرده کاهش می یابد، شیر شتر رقیق می شـود. یاقیـل و اتزیـون  (۱۹۸۰) نیـز عنـوان نمودند که در زمانی کـه آب بـه میـزان کـافی در دسـترس شترها نباشد، شیر آنها رقیق تر مـی شـود و یـا بـه عبـارت دیگر مواد جامد شیر کاهش می یابد و این رقیق شدن شـیر شتر در ماه هاي گرم سال که حیوان با کمبـود آب روبـرو می شـود را یـک سـازگاري عـالی بـراي زنـدگی در محـیط بیابان می دانند. محققان علت رقیق شـدن شـیر شـتر را در مواقع کم آبی چنین توجیه می کنند کـه غـدد پـستانی شـتر منشأ جنینی یکـسانی بـا غـدد عرقـی آن دارد (اسـترائوس .(۱۹۷۴زمانی که شتر با کمبود آب مواجه می شود، ترشح هورمون   ADH آن افزایش می یابد. ترشح این هورمـون در شتر تشنه موجب دفع آب به دورن غدد عرق مـی شـود و به دلیل منشأ جنینی یکسان غـدد عـرق بـا غـدد پـستانی شتر، آب به دورن شیر دفع می گردد، در نتیجه مقدار مواد جامد شیر کاهش یافته و شیر رقیقی تولید می شود (یاقیـل ۱۹۸۲).

در خـــصوص چربـــی و پـــروتئین شـــیر شـــتر در گـروه هـاي مختلـف محرومیـت از آب اخـتلاف معنـیداري مشاهده نشد. رونـد تغییـرات چربـی و پـروتئین شیر شتر در گـروه هـاي محرومیـت از آب کـاهش جزئـی نشان داد. در واقع محرومیت از آب بـه مـدت  ۶روز تـأثیر چندانی بر میزان این دو ترکیب شیر شتر نداشت. در حـالی که برخی محققین تـأثیر معنـی دار محرومیـت از آب را بـر روي آن ها گزارش نموده اند. به نظر میرسد احتمالاً علـت آن شرایط متفاوت حاکم بـر آزمـایش از جملـه دوره هـاي متفـاوت محرومیـت از آب، وضـعیت تغذیـه، نـژاد، فـصل، مرحله اي از شیردهی که نمونه بـرداري انجـام شـده، روش نمونه برداري و تجزیه آن باشد (احمد  ،۱۹۹۰فائو و محمـد (۱۹۹۳).

در اثر  ۶روز محرومیت از آب، مقـدار شـیر دوشـیده شده بـه طـور قابـل ملاحظـه اي کـاهش یافـت. گزارش شده است، محرومیت یک هفته اي از ابتداي بهار تـا آخر تابستان موجب کاهش مقدار شیر تولیـدي و همچنـین مدت شیرواري در شتر می گـردد (یاقیـل و اتزیـون  ۱۹۸۰).

همچنــین بکــل  (۲۰۰۴) اظهــار کــرد، مقــدار شــیر تولیــدي شترهایی که به مدت  ۱۶روز از آب محروم بودنـد از ۲/۱۷ ( در شرایط عادي) به  ۱/۲۴کیلـوگرم (در زمـان محرومیـت از آب) کاهش می یابد. که از مقدار شیر دوشـیده شـده در تحقیق حاضر بالاتر است، دلیل این اختلاف این است که در پژوهش حاضر شیر شترها فقط یک بـار در روز دوشـیده شد و پس از توزین تحت عنوان شیر دوشـیده شـده، ثبـت شـد و مقـدار شـیر خـورده شـده توسـط کـره شـترها در محاسبات شیر تولیدي لحاظ نشده است. در هر حال میزان شیردهی شتر با توجه به نژاد، گونه، خـواص انفـرادي دام، محل زیست، تغذیـه، دفعـات شـیردهی و دوره شـیردهی و عوامل دیگري از قبیل نحوه انجام آزمـایش متفـاوت اسـت (ویلسون  ۱۹۸۹و ال شیخ و همکاران  ۱۹۹۴) .

نتایج حاصل نشان دادند، زمانی که شترها به مـدت ۶روز از آب محروم می شوند میزان مواد جامد شیر شترها کاهش یافته و در نتیجه مقدار آب شیر آن هـا افـزایش مـی یابد ولی بر میـزان پـروتئین و چربـی شـیر شـترها تـأثیر چندانی ندارد، همچنین تولید شـیر شـترهایی کـه  ۶ روز از آب محروم بودند به طور قابل توجهی کاهش مـی یابـد. در صورتی که  ۲ و  ۴روز محرومیـت از آب هـیچ گونـه تـأثیر سوئی بر ترکیبات شیر شتر نداشت.

مطالب مرتبط: