یلدا یعنی چه؟ و از کجا آمده است؟

یلدا، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانیان، نمادی از فرهنگ و هویت مردمان این سرزمین است که ریشه‌ای به قدمت هزاران سال دارد. این آیین باستانی که به عنوان “شب چله” نیز شناخته می‌شود، هر ساله در آخرین شب پاییز و طولانی‌ترین شب سال گرامی داشته می‌شود. در این شب، خانواده‌های ایرانی گرد هم می‌آیند تا لحظاتی سرشار از شادی، صمیمیت و خاطره‌سازی را کنار یکدیگر سپری کنند و با روشنایی و امید، تاریکی طولانی‌ترین شب سال را پشت سر بگذارند. سنت‌های یلدا از جمله دورهمی‌های خانوادگی، خواندن حافظ، خوردن میوه‌های قرمز و آجیل‌های مخصوص، نمادی از پیوند عمیق خانواده‌ها و مهر و محبت بین افراد است و بازتابی از فرهنگ غنی و ارزشمند ایران زمین را به نمایش می‌گذارد. این شب فرصتی برای بزرگداشت ارزش‌های خانواده، دوستی و صبوری است که ایرانیان با شکوه و افتخار به استقبال آن می‌روند. ممکن است این سوال برای شما هم پیش آمده باشد که یلدا یعنی چه؟ و از کجا آمده است؟

یلدا یعنی چه؟ و از کجا آمده است؟

اما چرا باید طولانی‌ترین شب سال برای ما ایرانی‌ها مهم باشد که پس از گذشت هزاران سال هنوز برای چنین شبی جشن برپا می‌داریم و درکنار هم جمع می‌شویم؟ در شب یلدا یا شب چله چه آیین‌هایی برگزار می‌شود و فلسفه هریک از این آیین‌ها چیست؟ اگر شما نیز علاقمند هستید تا با فلسفه برگزاری شب یلدا آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم تا این مقاله را تا به انتها دنبال کنید.

نام شب یلدا از کجا آمده است؟

واژه‌ی “یلدا” ریشه‌ای در زبان سریانی دارد و به معنای “تولد” یا “زایش” است. این واژه به‌طور خاص به تولد و زایش خورشید اشاره دارد، زیرا در باورهای کهن، شب یلدا طولانی‌ترین شب سال و نقطه‌ای است که پس از آن روزها به تدریج بلندتر می‌شوند و خورشید “زاده” می‌شود. در واقع، این شب را به عنوان نمادی از پیروزی روشنایی بر تاریکی و امید بر ناامیدی می‌دانند.

ریشه‌ی جشن یلدا به آیین‌های کهن ایرانیان باستان بازمی‌گردد که در آن زمان، خورشید و روشنایی جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و زندگی مردم داشتند. این باورها به فرهنگ میتراییسم (آیین مهرپرستی) نیز مرتبط است؛ در این آیین، خورشید به عنوان ایزدی پرقدرت و جاودانه پرستش می‌شد و شب یلدا به عنوان تولد دوباره‌ی خورشید و آغاز نور و گرما جشن گرفته می‌شد.

به همین دلیل، یلدا تنها یک شب طولانی نیست؛ بلکه جشنی است که یادآور گذار از تاریکی به روشنایی و نماد پایداری، امید و بازگشت نور است. «یلدا» برگرفته از واژه‌ای سریانی به معنای «زایش» و یا «تولد» است. در قرن ۳ میلادی، میترا پرستان این اصطلاح را به ویژه در اشاره به شبی که الهه میترا در آن متولد شده بود، به کار گرفته و از آن استفاده می‌کردند. اما چطور ممکن است یک نام سریانی (زبانی با ریشه سامی) بر یک جشن ایرانی (با ریشه هندواروپایی) گذاشته شود و به این نام شناخته شود؟

همانطور که اشاره شد که نام «یلدا» در زبان سریانی اشاره به تولد میترا دارد که یک خدای بسیار کهن در فرهنگ مردمان هندواروپایی (از جمله ایرانی ها) بود. پس تولد این خدای بزرگ باید در منابع دینی و مکتوب این اقوام نیز مورد اشاره قرار گرفته باشد. با این حال اصطلاح اصلی اوستایی (دوره زرتشت) و پارسی باستان (دوره هخامنشیان) برای این جشن ناشناخته است.

در کشور ما، هموطنان لر و بختیاری، بر این عقیده‌اند که یلدا ترکیبی از دو کلمه‌ی یل به معنای زرنگ و دا به معنی مادر است. بنابراین طبق این تعریف کلمه‌ی یلدا به معنی مادر زرنگ است که البته به زمستان اشاره دارد. برخی از این هموطنان بخش اول کلمه، یا همان یل را به معنای بزرگ،دراز،طولانی،عظیم ،تنومند و واژه دا را نیز معادل دی و به معنای مادر در نظر می‌گیرند. با این تعریف می‌توان  یلدا را به معنی آغاز ماه مادر(دی‌ماه)، یا مادر تمام ماه ها وفصل های سال تفسیر کرد. در این تفسیر دی ماه، در واقع ماه درد، رنج، سرما ،فراوانی نعمت برف وباران است.

در برخی از منابع اعتقاد بر این است که در زبان فارسی میانه (دوره اشکانی و ساسانی)، این شب به «زایش مهر» موسوم بوده است. از سوی دیگر اصطلاح فارسی «شب چله»، به نظر می‌رسد اصطلاحی نسبتاً جدید باشد.

شب چله:

شب چله هم که مترادف شب یلداست از آن رو به کار گرفته شده که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند. مشخص نیست که کلمه «یلدا» از چه زمانی به زبان فارسی وارد شده است. این موضوع به اعتقاد برخی کارشناسان به اولین جوامع مسیحی بازمی گردد که به علت تعقیب در امپراتوری روم در قرون اول میلادی به قلمرو ایران پناه آورده بودند. این جوامع که اغلب سریانی (و یا حتی ایرانی بوده اند) با فرهنگ میترایی آشنا و حتی آن را با اعتقادات جدید مسیحی خود نیز ترکیب کرده بودند. به دنبال ظهور اسلام و مسلمان شدن ایرانیان، احتمالا نام زرتشتی این جشن فراموش شد و نام سریانی آن که با فرهنگ مسیحی در ارتباط بود باقی ماند.

این جشن در میان ایرانیان از یک جشن عمومی به شکل یک جشن خانگی و خانوادگی باقی ماند. ايرانيان قديم شادي و نشاط را از موهبت هاي خدايي و غم و اندوه و تيره دلي را از پديده هاي اهريمني مي پنداشتند.

علت جشن گرفتن شب یلدا:

مراسم نوروز، جشن مهرگان، جشن سده، چهارشنبه سوري و شب يلدا و سنت هاي ديگر در واقع بيانگر اين حقيقت است كه ايرانيان پس از رهايي از بيدادگري و ستم به شكرانه بازيافتن آزادي، جشن برپا مي ساختند و پيروزي نيكي بر بدي و روشنايي بر تاريكي و داد بر ستم را گرامي مي داشتند.

شب يلدا نيز يكي از اين موارد است. در دوران كهن، شب مظهر تاريكي و تباهي و وحشت بوده و اغلب سعي مي كردند كه شب هنگام با افروختن آتش و افزودن نور، خانه روشن باشد. تا پليدي و تباهي در آن راه نيابد. شب يلدا طولاني ترين شب ها است. يعني تسلط تاريكي بر زمين از تسلط نور خورشيد و روشنايي مي كاهد. چون فرداي اين شب روشنايي بر ظلمت غالب و روز طولاني مي شود، ايرانيان تولد دوباره خورشيد را كه مظهر روشنايي است جشن مي گيرند.

در ايران كهن هر يك از سي روز ماه، نامي ويژه دارد، كه نام فرشتگان است. نام دوازده ماه سال نيز در ميان آنهاست. در هر ماه روزي را كه نام روز با نام ماه يكي باشد، جشن مي گرفتند .

دي ماه، در ايران كهن، چهار جشن، وجود داشت. نخستين روز دي ماه و روزهاي هشتم، پانزدهم و بيست و سوم، سه روزي كه نام ماه و نام روز يكي بود. و در اين سي روز ماه، سه روز آن «دي» نام دارد و هر سه روز را در گذشته جشن مي گرفتند. امروز از اين چهار جشن تنها شب نخستين روز دي ماه، يا شب يلدا را جشن مي گيرند، يعني آخرين شب پاييز، نخستين شب زمستان، پايان قوس، آغاز جدي و درازترين شب سال. ما نیز در پونک شیر خاوران در کنار شما عزیزان یلدا را جشن میگیریم. یلدا مبارک.

مطالب مرتبط: