طراحی و ارزیابی روایی و پایایی پرسشنامه عوامل مؤثر در انتخاب نوع لبنیات مصرفی توسط مصرف کنندگان بر اساس تئوري عمل منطقی
چکیده
زمینه و هدف:
با وجود اینکه پاستوریزه شدن شیر خام و فرآورده هاي آن موجب بهبود کیفیت و بهداشت لبنیات مصرفی می گردد، بسیاري از افراد تمایل به مصرف شیرخام و فرآورده هاي آن دارند. هدف از مطالعه حاضر، طراحی پرسشنامه عوامل مؤثر در انتخاب نوع لبنیات مصرفی توسط مصرف مصرف کنندگان بر اساس تئوري عمل منطقی می باشد.
مواد و روش ها:
مطالعه توصیفی حاضر، در افراد مراجعه کننده به مجتمع سلامت دکتر شادپور شهرستان تبریز از شهریورماه تا آبان ماه سال ۱۳۹۶انجام گرفت. پرسشنامه حاضر از طریق مرور متون علمی، بحث هاي گروهی متمرکز و مصاحبه با اساتید خبره طراحی شد. از ۱۴فرد متخصص براي تعیین امتیازات اندازه گیري روایی محتوا و ۱۵فرد مراجعه کننده به مجتمع سلامت دکتر شادپور براي تعیین پایایی پرسشنامه، کمک گرفته شد. در نهایت شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوا براي بررسی روایی و پایایی پرسشنامه با محاسبه آلفاي کرونباخ و ضریب همبستگی درون رده اي به کمک نرم افزار SPSS نسخه ۲۳محاسبه گردید.
یافته ها:
پرسشنامه اولیه شامل ۱۰۱سوال بود که پس از بررسی روایی و پایایی محتوا، تعداد آن به ۳۲سوال کاهش یافت.
میانگین شاخص روایی محتواي پرسشنامه ،۰/۸۸نسبت روایی محتوا ،۰/۶۸ضریب آلفاي کرونباخ ۰/۸۳و ضریب همبستگی درون رده اي آن ۰/۸۰با فاصله اطمینان (۰/۵۸-۰/۹۳) به دست آمد.
نتیجه گیري:
با توجه به نتایج، به نظر می رسد که پرسشنامه حاضر از روایی و پایایی قابل قبولی برخوردار است. لذا می توان از آن به عنوان ابزار مفیدي در جهت تعیین عوامل مؤثر در انتخاب نوع لبنیات مصرفی توسط مصرف کنندگان استفاده نمود.
مقدمه
لبنیات منبع مهمی از مواد مغذي مانند کلسیم، منیزیم، پتاسیم، پروتئین، ویتامینهاي محلول در آب B12 و B2 و ویتامین هاي محلول در چربی A و D بوده که براي تمامی افراد در طول زندگی نیاز هستند. رژیم هاي غذایی فاقد لبنیات، معمولاً مواد مغذي کمتري دارند.
در سال ۲۰۰۶ دستورالعمل هاي رژیمی آمریکا مصرف روزانه ۲الی ۳ سروینگ لبنیات کم چرب یا بدون چربی را توصیه کردند. در کشور ایران نیز سبد غذایی مطلوب طراحی شده در سال ۱۳۹۱براي زن و مرد بزرگسال توصیه به مصرف روزانه به ترتیب ۵۰۰ و ۳۵۰ گرم لبنیات به ازاي هر فرد می کند. با این حال در سال ۲۰۱۰ مصرف سالانه شیر ایرانیان به طور سرانه ۶۶/۱۲ لیتر بوده است، در مقابل در کشور آمریکا ۲۵۳/۸ لیتر گزارش شده است.
لبنیات سالم:
تولید، فرآیند و توزیع شیر و فرآورده هاي با کیفیت آن اهمیت به سزایی در ایمنی غذایی، سلامت و تغذیه فرد دارد. لبنیاتی براي مصرف افراد، سالم تلقی می شوند که داراي سلول هاي سوماتیک و باکتري هاي بیماري زاي کمتري بوده و عاري از هرگونه باقی مانده آنتی بیوتیکی باشند.
مطالعات مختلف نشان دهنده آلودگی میکروبی بالاي شیر خام و فرآورده هاي آن هستند. علاوه بر مشکلات بهداشتی موجود در شیر خام و فرآورده هاي آن، کیفیت پایین تري نسبت به لبنیات پاستوریزه و بسته بندي شده دارند. این مشکل تا حد زیادي ناشی از اضافه کردن مواد افزودنی توسط دامداران و فروشندگان براي پیشگیري از فاسد شدن در مدت نگهداري فرآورده است.
هر چند که مطالعات اپیدمیولوژیکی متعددي مصرف شیر خام و فرآورده هاي آن را با بسیاري از بیماري ها مرتبط دانسته اند، ولی هم چنان تعداد کثیري از افراد به دلیل اعتقاد به طعم بهتر، ویژگی هاي مغذي بالاتر و مزایاي بهداشتی بیشتر، تمایل به مصرف آنها دارند.
عوامل موثر بر انتخاب:
مطالعات نشان داده اند که دانش و آگاهی افراد به تنهایی براي تصمیم گیري در انتخاب هاي غذایی کافی نیست. بلکه عوامل مؤثر بسیاري در این زمینه وجود دارند که با توجه به زمان در حال تغییر می باشند. در نتیجه شناسایی این عوامل، مستلزم ابزارهاي استاندارد و به روز شده می باشد.
تئوري عمل منطقی Ajzen و Fishbein
تئوري عمل منطقی Ajzen و Fishbein به عنوان یکی از پرکاربردترین رویکردهاي مورد استفاده در زمینه انتخاب هاي غذایی افراد می باشد که کارایی آن در تبیین و پیشگویی رفتارهاي مختلف بهداشتی به تأیید رسیده است. طبق این تئوري، انجام یک رفتار که تحت کنترل اراده فرد است از ترکیب سه جزء نگرش، هنجار انتزاعی و قصد رفتاري حاصل می گردد.
رفتار انسان:
رفتار انسان تابعی از قصد اوست و هرچه قصد فرد نسبت به رفتار بیـشتر باشـد، احتمال عمل به آن رفتار بیشتر خواهد بود. و ایـن بدین معنا نیست که هر قصدي باید منجر به رفتار شـود. قصد رفتاري در این تئوري اولین و تأثیرگذارترین عامل تلقی می شود که در واقع نگرش و هنجار انتزاعی آن را پیش بینی می کنند.
غذاهاي سنتی مانند شیر خام و فرآورده هاي حاصل از آن علاوه بر عوامل بیماري زا داراي مقادیر بسیاري آفلاتوکسین به عنوان یک ماده سمی، تراتوژنیک و سرطان زا هستند که مصرف آنها ممکن است مشکلاتی براي سلامت افراد به وجود آورد. با توجه به اینکه تاکنون ابزار استانداردي در زمینه بررسی عوامل مؤثر در انتخاب نوع لبنیات مصرفی افراد با به کارگیري تئوري عمل منطقی در ایران ارائه نشده است، لذا مطالعه حاضر با هدف طراحی ابزاري استاندارد به منظور شناسایی عوامل مؤثر در انتخاب نوع لبنیات مصرفی مصرف کنندگان بر اساس تئوري عمل منطقی انجام گردید.
مواد و روش ها:
پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی است که بر اساس تئوري عمل منطقی، پرسشنامه اي را براي بررسی و تعیین عوامل تأثیرگذار بر انتخاب نوع لبنیات مصرفی افراد مراجعه کننده به مجتمع سلامت دکتر شادپور شهرستان تبریز از شهریورماه تا آبان ماه سال ۱۳۹۶طراحی نمود.
این مطالعه در چهار مرحله انجام گرفت. در مرحله اول، مروري بر مطالعات و کتب موجود در زمینه انتخاب هاي غذایی انجام شد. در مرحله دوم، ۳ بحث گروهی متمرکز بین افراد داراي پرونده فعال در مجتمع سلامت دکتر شادپور شهرستان تبریز برگزار شد که در هر یک از جلسات ۱۵فرد حضور داشتند.
معیارهاي ورود به مطالعه شامل داشتن پرونده فعال در مجتمع، قرار گرفتن در محدوده سنی ۲۰-۵۰سال، مسئولیت فرد در خرید اقلام سبد غذایی و رضایت کافی وي براي حضور در جلسات بودند.
در ابتداي هر جلسه پژوهشگر بعد از معرفی خود و هدف انجام مطالعه، ضمن تأکید بر محرمانه ماندن مشخصات و اطلاعات افراد، با کسب رضایت آگاهانه از آنها هر یک از جلسات را تا رسیدن به حد اشباع اطلاعات به مدت ۴۵- ۶۰دقیقه برگزار نمود.
جلسات در یک مکان کاملاً آرام و صمیمی با حضور پژوهشگر و افراد شرکت کننده برگزار گردید و تمامی مکالمات ضبط و ثبت شد.
پس از پایان هر جلسه، در مرحله سوم گفتگوها عیناً بر روي کاغذ پیاده و چندین بار مرور شدند و آیتم هاي کلیدي استخراج و کدبندي گردید، بدین معنا که با خواندن هر مصاحبه، هر مفهومی که با انتخاب لبنیات مصرفی مرتبط بود و قابلیت تبدیل به سؤال داشت، به مثابه یک کد، شماره گذاري گردید. پس از مرور مکرر کدها، موارد مشابه، ترکیب و موارد تکراري حذف شدند.
در مرحله چهارم، مصاحبه فردي با ۷نفر از متخصصین رشته علوم تغذیه و صنایع غذایی انجام گرفت و در نهایت بر اساس اطلاعات به دست آمده از سه مرحله ذکر شده، تعدادي آیتم نهایی تولید شد و با نظر اساتید و درون مایه هر آیتم تبدیل به سؤالاتی در چهار زمینه “نگرش تغذی هاي”، “هنجار انتزاعی” ، ” قصد رفتاري” و “رفتار تغذیه اي” شدند. در مرحله چهارم روایی و سپس پایایی این پرسشنامه مورد ارزیابی قرار گرفت.
هدف از این ارزیابی
هدف از این نوع ارزیابی، پاسخ به این سؤال بود که آیا محتواي ابزار، قابلیت اندازهگیري هدف تعریف شده را دارد یا خیر؟
با توجه به اینکه براي تعیین روایی محتوا در مقیاس هاي چند گزینه اي، رایج ترین روش کمی مورد استفاده توسط محققین، شاخص روایی محتوا می باشد، در این مطالعه براي تأیید روایی محتوا از شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوا ( Content validity index; CVI) استفاده شد. به این منظور از سه معیار سادگی، مرتبط بودن و وضوح براي هر یک از آیتم هاي پرسشنامه با استفاده از مقیاس لیکرت چهار بخشی کاملاً ساده ( ۱) ،ساده (۲) تا حدودي پیچیده (۳) و پیچیده (۴) تکمیل و در نهایت براي محاسبه شاخص روایی محتوا از فرمول زیر استفاده گردید.
طبق توافق موجود، سؤالات با امتیاز بالاتر از ۰/۷۹ شاخص روایی محتواي قابل قبولی خواهند داشت.
مجموع امتیازات موافق براي هر آیتم که مقیاس لیکرت ۳و ۴به دست آورده اند =CVI
تعداد کل متخصصین
به منظور نسبت روایی محتوا در خصوص هر یک از آیتم ها بر اساس لیکرت سه قسمتی (ضروري، مفید ولی غیرضروري و غیرضروري) نمره مناسب اختصاص داده شد و در نهایت از فرمول زیر استفاده گردید.
(۲/تعداد کل متخصصین) – تعداد متخصصینی که گزینه ضروري را انتخاب کرده اند = Cvr
تقسیم بر
(۲/تعداد کل متخصصین)
به منظور تعیین شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوا از یک پانل خبرگان ۱۴نفري شامل ۸ نفر متخصص تغذیه، ۳ نفر متخصص صنایع غذایی و ۳ نفر متخصص آموزش بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تبریز استفاده گردید. نسبت هاي به دست آمده براي هر آیتم با اعداد ارائه شده در یک جدول مقایسه گردید و با توجه به جدول ، در صورتی که عدد به دست آمده از مقدار عددي ۰/۵۱بزرگتر بود روایی محتواي آیتم مورد تأیید قرار می گرفت.
پس از ارزیابی روایی، جهت بررسی پایایی پرسشنامه از تست آزمون- آزمون مجدد که نشانگر قابلیت تکرارپذیري یک شاخص است استفاده شد. در واقع یک آزمون در صورتی داراي پایایی است که اگر آن را در یک فاصله زمانی کوتاه، چندین بار به گروه واحدي از افراد بدهیم، نمرات حاصل از این چندین بار اجراء نزدیک به هم باشند.
اگر آزمودنی در هر بار اجراء نتایج مختلفی به دست بیاورد، آن آزمون یک آزمون پایا نخواهد بود و در واقع قابلیت اندازهگیري درست را نخواهد داشت. پایایی پرسشنامه در مطالعه حاضر بر اساس روش همسانی درونی با محاسبه آلفاي کرونباخ و روش توافق بین ارزیاب ها با ضریب همبستگی درون رده اي تعیین گردید.
به طوري که پرسشنامه نهایی بین ۱۵فرد مراجعه کننده به مجتمع سلامت دکتر شادپور شهرستان تبریز که با روش نمونه گیري آسان انتخاب شدند، دو بار طی فاصله دو هفته مورد آزمون قرار گرفت تا قابلیت تکرارپذیري پرسشنامه تعیین گردد.
داده هاي هر دو آزمون به کمک نرم افزار SPSS نسخه ۲۳ مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفتند.
نتایج
پرسشنامه اولیه این مطالعه شامل ۱۰۱سؤال بود که ۶۸سؤال به نگرش تغذیه اي، ۸ سؤال به هنجارهاي انتزاعی، ۹سؤال به قصد رفتاري و ۱۶سؤال به رفتار تغذیه اي مربوط میشد. بر اساس نتایج به دست آمده، سؤالات داراي امتیاز کمتر از ۰/۷۹شاخص روایی محتوایی قابل قبولی نداشته و از مطالعه حذف شدند.
میانگین شاخص روایی محتواي پرسشنامه نهایی ۰/۸۸ به دست آمد.
در خصوص نسبت روایی محتوا، آیتم هاي داراي نسبت روایی بالاتر از ،۰/۵۱قابل قبول بوده و مابقی سؤالات حذف شدند. در نهایت میانگین نسبت روایی محتواي کل سؤالات ۰/۶۸به دست آمد.
در مطالعه حاضر تعداد ۳۲ سؤال امتیاز نسبت روایی محتوا و امتیاز شاخص روایی محتواي قابل قبول را کسب کردند. پرسشنامه نهایی که شامل ۱۸سؤال نگرش تغذیه اي، ۳سؤال هنجار انتزاعی، ۳سؤال قصد رفتاري و ۸سؤال رفتار تغذیه اي می باشد.
دز یک جدول نیز مشخصات دموگرافیک افراد مورد مطالعه ثبت شد که میانگین سنی افراد ۴۲/۶۲±۱۴/۵۴سال بود.
و ۶۰ درصد از آنها زن و بقیه افراد مرد بودند. به منظور محاسبه پایایی پرسشنامه از ضریب آلفاي کرونباخ و ضریب همبستگی درون رده اي استفاده گردید. ضریب آلفاي کرونباخ براي پرسشنامه نهایی ۰/۸۳ و ضریب همبستگی درون ردهاي آن ۰/۸۰ با فاصله اطمینان ( (۰/۵۸-۰/۹۳به دست آمد.
عوامل نهفته و ناگفته بسیاري در انتخاب نوع لبنیات مصرفی افراد وجود دارد که بسیاري از آنها مورد توجه قرار نگرفته و موجب انتخاب هاي نادرست می گردد.
هدف از مطالعه حاضر، طراحی و بررسی روایی و پایایی پرسشنامه اي به منظور تعیین عوامل مؤثر در انتخاب نوع لبنیات مصرفی افراد بر اساس تئوري عمل منطقی بود که بعد از انجام پایایی و روایی، در نهایت ۳۲سؤال از ۱۱۰ آیتم موجود، براي پرسشنامه نهایی اختصاص داده شد.
پرسشنامه حاضر بر پایه مروري بر متون، مصاحبه با متخصصین و بحث هاي گروهی متمرکز طراحی گردید.
مطالعات بسیاري از روش هاي یاد شده جهت طراحی پرسش نامه استفاده کرده اند. در مطالعه Fernqvist و همکاران به منظور بررسی نگرش ها، باورها، تجربیات و واکنش هاي افراد در انتخاب مصرف سبزیجات و میوه هاي بسته بندي شده یا بسته بندي نشده، جلسات بحث متمرکز یافته شامل ۶ نفر تشکیل دادند و تمامی آیتم هاي به دست آمده را کدبندي نموده و پرسشنامه اي طراحی کردند.
در مطالعه دیگري Eldesouky و همکاران با همین روش، عوامل مؤثر بر ترجیحات افراد در انتخاب پنیر خریداري شده بر اساس نوع بسته بندي آن را بررسی کردند. همچنین به منظور (Food preference inventory) FPI پرسشنامه بررسی ترجیحات مصرف کنندگان در انتخاب گروه هاي غذایی میوه ها، سبزیجات، لبنیات، پروتئین ها و کربوهیدرات ها به کمک روش هاي ذکر شده در مطالعه حاضر طراحی شده است.
بر اساس تئوري یاد شده در این مطالعه، پرسشنامه در چهار بخش نگرش تغذیه اي، هنجارهاي انتزاعی، قصد رفتاري و رفتار تغذیه اي طراحی شده بود. این تئوري براي بررسی جنبه هاي مختلف سلامت در بسیاري از مطالعات به کار گرفته شده است. همسو با مطالعه حاضر Petrovici و همکاران در کشور رومانی به منظور بررسی عوامل مؤثر در انتخاب هاي غذایی با استفاده از تئوري عمل منطقی پرسشنامه اي را در چهار بخش ذکر شده طراحی و بررسی روایی و پایایی آن را انجام دادند.
مطالعه اي دیگر تئوري عمل منطقی را به منظور تعیین علل مرتبط با نمک دریافتی در زنان شهرستان یزد به کار گرفته بود.
پایایی پرسشنامه نهایی با ضریب آلفاي کرونباخ ۰/۸۳ و ضریب همبستگی درون ردهاي ۰/۸۰تأیید شد. مطالعات بسیاري نیز ضریب آلفاي کرونباخ بین ۰/۷۲-۰/۹۴ را تأیید نمودند.
از محدودیت هاي مطالعه حاضر میتوان به حجم نمونه پایین آن اشاره نمود. از طرفی عدم انجام پژوهش در گروه هاي سنی و جنسی مختلف محدودیت دیگر مطالعه است. با توجه به حضور قومیت هاي متنوع در کشور و دیدگاه هاي متفاوت آنها، احتمال انتخاب هاي غذایی متفاوت در شرایط و مکان هاي مختلف وجود دارد. در همین راستا توصیه به انجام مطالعه در گروه هاي مختلف و در حجم نمونه بالا می گردد.
نتیجه گیري
پرسشنامه عوامل مؤثر در انتخاب نوع لبنیات مصرفی توسط مصرف کنندگان بر اساس تئوري عمل منطقی از روایی و پایایی قابل قبولی برخوردار است. به کارگیري پرسشنامه حاضر می تواند راهکاري مفید در جهت کمک به بررسی عوامل دخیل در انتخاب نوع لبنیات مصرفی افراد باشد، تا با آگاهی از رفتار و نیاز مصرف کنندگان، سیاست گذاري هاي مناسبی در جهت کمک به امر بازاریابی، برنامه ریزي تولید، افزایش آگاهی افراد، مصرف لبنیات سالم و در نهایت افزایش مصرف سرانه لبنیات کشور اتخاذ نمود.
