آموزش زنان روستایی بهترین راهکار تولید شیر بهداشتی

در این مطلب به بررسی نیازهای آموزشی زنان روستایی در تولید شیر بهداشتی (گاوداری‌های سنتی شهرستان بم) پرداخته‌ایم.

اهمیت کشاورزی و دامداری

در کشورهای درحال توسعه، بخش کشاورزی نسبت به سایر بخش‌ها مزایای نسبی فراوانی دارد. در این زمینه، می‌توان به بی نیازی به مواد اولیه وارداتی، تأمین غذای مردم جامعه، تأمین بخشی از مواد اولیه بخش صنعت، تولید ارز اشاره کرد که در نهایت برای بیرون آمدن کشور از سلطه غذایی کشورهای استعمارگر و اجازه ندادن به این گروه از کشورها برای استفاده از غذا به عنوان ابزاری سیاسی در صحنه بین‌المللی نقش مهمی دارد. در این میان، تولیدات دامی کشور در مقایسه با تولیدات سایر زیر بخش های کشاورزی با توجه به ظرفیت‌های موجود در کشور و منابع داخلی فراوان و قابل استفاده ارزش بالایی دارد .

دامداری سنتی

دامداری سنتی از جمله فعالیت‌های مهم اقتصادی روستاهاست که درصد زیادی از تولیدات دامی از جمله گوشت، شیر و فرآورده‌های آن را دربر می‌گیرد و علاوه بر خود مصرفی خانوارهای روستایی به ایجاد درآمد از طریق فروش این فرآورده‌ها نیز می‌انجامد. شیر و مصرف آن، علاوه بر داشتن اثر مطلوب در حفظ بهداشت جامعه، موجب افزایش درآمد تولیدکننده و تقویت وضع اقتصادی هر کشور می‌شود.

تولید شیر بهداشتی

توجه به نحوه تولید شیر و کیفیت آن بسیار مهم است. بالا بودن بار میکروبی شیر و آلوده بودن شیر تولیدی گاوداری‌ها به‌ ویژه گاو داران سنتی که به‌ صورت خانگی و با تعداد گاو بسیار کم (حدود دو تا سه رأس به ازای هر خانوار) در حد تولید معیشتی اقدام می‌کنند، از جمله مسائلی است که باید برای رفع آن تلاش کرد.

در چند سال اخیر، طرح بهبود کیفیت شیر در کشور اجرا شد، اما آن طور که باید میزان آلودگی در سطح کشور به صورت فراگیر کاهش نیافت؛ البته به صورت موردی و به ویژه در گاوداری‌های بزرگ این امر با موفقیت‌هایی نیز همراه بود. آموزش روستاییان به عنوان مهمترین و اصلی‌ترین ابزار ارتقای سطح دانش فنی گاو داران، راهکاری است که به آن توجه ویژه‌ای شد. نکته مهم اثربخشی آموزش‌های ارائه‌شده است؛ به‌ عبارتی، تأثیر آموزش و ترویج در تغییر رفتار و بهینه سازی الگوی تولید و رفتاری فرد مهم است.

چرا شهرستان بم؟

شهرستان بم به‌ عنوان یکی از قطب های اصلی دامپروری و تولید محصولات دامی و فرآورده های آن در استان کرمان مطرح است. همچنین، بررسی‌ها نشان داد شیر تولیدی گاوداری‌های سنتی منطقه که اغلب توسط زنان روستایی جمع آوری می‌شود، بار میکروبی بسیار زیادی دارد و ضمن به خطر انداختن سلامت آحاد مصرف کنندگان، بر قیمت شیر تحویلی به کارخانه و به تبع آن دامداران نیز تأثیر منفی دارد.

اطلاعات جمع آوری شده نشان می‌دهد میانگین بار میکروبی شیر جمع آوری شده از گاوداری‌های سنتی شهرستان (توسط مراکز ده گانه مربوطه در شهرستان) در سال  ۱۳۸۷نزدیک به  ۱۱/۹۷میلیون است که در قیاس با میانگین نه ماهه کل شیر دریافتی کارخانه شیر کرمان در سال مذکور ( ۲/۳۲میلیون) افزایش بسیار چشمگیری را شاهدیم.

از اهداف مهم این تحقیق می توان به این موارد اشاره کرد:

1. بررسی دانش فنی و نیاز آموزشی زنان روستایی در زمینه شیوه صحیح و بهداشت دوشش شیر
2. بررسی دانش فنی و نیاز آموزشی زنان روستایی در زمینه بهداشت گاو و جایگاه آن
3. بررسی دانش فنی و نیاز آموزشی زنان روستایی در زمینه بیماری‌های گاو
4. بررسی دانش فنی و نیاز آموزشی زنان روستایی در زمینه زمان و شیوه علوفه دهی
5. بررسی دانش فنی و نیاز آموزشی زنان روستایی در زمینه شیوه و شرایط نگهداری و حمل شیر
6. تعیین و ارائه راهکارهایی در راستای رفع خلأهای فنی و دانشی زنان روستایی در زمینه بار میکروبی

چرا نیاز به آموزش دامداران سنتی  وجود دارد؟

با توجه به اهمیت موضوع، تحقیقات متعددی توسط پژوهشگران درباره نیاز آموزشی کشاورزان انجام گرفت که می توان به تحقیق  (۲۰۰۴)  Bakhshi اشاره کرد. یافته های این پژوهش بیان می‌کند میزان سواد گاو داران بسیار پایین است و به طور معنی داری با میزان دانش فنی آنها در زمینه بیماری‌های آلوده کننده و میزان عملکرد شیر گاو رابطه مثبت دارد.

مسئله فروش شیر و شیوه نگهداری شیر پس از دوشش تا زمان تحویل از دیگر مسائلی است که بر میزان آلودگی شیر اثر دارد. نتایج تحقیق نشان می دهد آموزش دانش گاو داران را در زمینه مسائلی مانند دمای مناسب نگهداری شیر، عوامل مؤثر بر آلودگی شیر و زمان مناسب علوفه دهی (برای جلوگیری از آلودگی شیر) ارتقا بخشید.

از جمله مواردی که به عنوان مانعی برای به کارگیری توصیه های کارشناس برای تولید شیر سالم ذکر شد، توانایی مالی تولیدکنندگان برای خرید و تجهیز امکانات مورد نیاز است. همچنین، یافته های تحقیق نشان می دهد زنان نسبت به مردان نه تنها سطح سواد بیشتری دارند، بلکه میزان دانش فنی آنها نیز در زمینه راه های جلوگیری از آلودگی شیر به طور معنی داری بیشتر از مردان است.

توجه به امر آموزش مستمر و فرهنگ سازی برای تولید شیر سالم، به کارگیری تنوعی از شیوه های آموزش گاو داران، اعمال سیاست های نظارتی بر شرایط حمل و نگهداری شیر،توجه به اثر بخش تر کردن و مسائل کیفی آموزش های ترویجی از جمله پیشنهادهای این مطالعه است.

(۲۰۰۳) Haji Mirahimi نیازهای آموزشی گاو داران نیمه صنعتی استان قم را به ترتیب در موضوعات شیردوشی، تولید مثل، بهداشت واحد گاوداری و پرورش گاو معرفی کرد.  (۲۰۰۳) Tabaraeiنیز در تحقیقی مشابه نشان داد بیشترین نیاز آموزشی زعفران کاران جنوب خراسان دو مرحله داشت که شامل نحوه کنترل آفات و علف های هرز می شد. تحقیق وی بیانگر رابطه معنی داری بین دانش فنی کشاورزان با سابقه کشاورزی، سطح تحصیلات و استفاده از خدمات آموزشی و ترویجی است.

& Mudukuti  (۲۰۰۲)  Miller نقش آموزش زنان روستایی- به عنوان نیمی از جامعه روستایی را از دو جنبه در تولیدات کشاورزی حائز اهمیت دانستند و معتقد بودند آموزش زنان روستایی زمانی ثمربخش است که شناخت دقیق و علمی از وضعیت کار و زندگی روستاییان داشته باشند و برنامه ای منسجم و مدون برای آنان تهیه و اجرا شود.

(۲۰۰۰) Larry & Scott در پژوهشی به بررسی نیازهای آموزشی زنان روستایی در زمینه مدیریت تولید دام پرداخت. بر اساس داده های این تحقیق مناسب ترین مکان، زمان و بهترین روش برای آموزش زنان روستایی به ترتیب روستا، آموزش های عملی و آموزش از طریق فیلم و اسلاید است. طبق پژوهش انجام گرفته، بین سابقه دامداری افراد و نیاز آموزشی آنها رابطه مستقیم و بین تماس افراد با مروج و نیاز آموزشی آنها رابطه معکوس وجود دارد. از نیازهای آموزشی افراد به ترتیب اولویت تغذیه دام، نوسازی جایگاه دام، تولید مثل، بیماری های دامی، واکسیناسیون، تزریقات و مصرف صحیح دارو و اصلاح نژاد است.

مواد و روش ها

تحقیق حاضر از نوع کاربردی و پیمایشی و به روش توصیفی- همبستگی است. جامعه آماری این تحقیق شامل تمام زنان روستایی شهرستان بم است که حداقل یک رأس گاو شیری داشتند و در سال  ۱۳۸۷- ۱۳۸۶به عنوان گاودار سنتی شناخته شدند. بر این اساس، جامعه آماری  ۳۷۵نفر بود. و  ۹۰ گاودار زن با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای دو مرحله ای انتخاب شدند.

در مرحله اول، در کل شهرستان بم سه منطقه و از هر منطقه دو روستا (درمجموع شش روستا) به صورت تصادفی به عنوان خوشه انتخاب شدند.

در این تحقیق، برای جمع آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای (روش مطالعه منابع اسنادی و جست و جوی منابع رایانه ای) و میدانی (پرسشنامه و مصاحبه) استفاده شد. ابزار مورد نیاز در این تحقیق پرسشنامه‌ای مشتمل بر  ۲۸پرسش چهارگزینه‌ای بود. در این تحقیق، متغیرهای مستقل شامل سن، تحصیلات، وضعیت تأهل، تعداد فرزندان، سابقه کاری، میزان دسترسی به مناطق شهری، عضویت در تشکل‌ها، میزان درآمد، تعداد وام، میزان مشارکت در دوره های آموزشی– ترویجی، تعداد برگزاری دوره های آموزشی– ترویجی در منطقه، دلایل شرکت نکردن در جلسه های آموزشی، روش‌های تماس با مربیان و مروجان و میزان استفاده از نشریه‌های ترویجی، رادیو و تلویزیون است. متغیر وابسته این تحقیق میزان نیازهای آموزشی زنان روستایی در گاوداری‌های سنتی شهرستان بم است.

 نتایج ضریب همبستگی بین سطح سواد زنان روستایی و نیاز آموزشی بیانگر آن است که بین دو متغیر مذکور رابطه مثبت و معنی داری در سطح  ۰.۰۱ وجود دارد، به گونه‌ای که با افزایش سطح سواد زنان روستایی میزان نیازهای آنان نیز افزایش یافت.

نتایج ضریب همبستگی بین سابقه فعالیت دامپروری و میزان نیازهای آموزشی آنان نشان می‌دهد بین دو متغیر مذکور رابطه منفی و معنی داری در سطح  ۰.۰۱ وجود دارد؛ به عبارت دیگر هرچه سابقه دامپروری بیشتر شود، میزان نیاز آموزشی آنان کمتر می شود.

یافته‌های نشان می‌دهد بین متغیرهای درآمد، میانگین تولید شیر روزانه و میانگین تعداد گاو شیری با میزان نیازهای آموزشی گاو داران زن روستایی رابطه معنی داری وجود ندارد. درواقع، بر اساس این تحقیق متغیرهای اقتصادی بر میزان نیاز آموزشی آنان پیرامون تولید شیر بهداشتی هیچ تأثیری نداشت.

نتیجه گیری و پیشنهاداتی برای تولید شیر بهداشتی

بررسی نتایج نشان می‌دهد میانگین سنی گاو داران مورد بررسی  ۴۵.۱ سال است و این بیانگر میانسال بودن اکثر افراد جامعه است و این مسئله اهمیت توجه به روش‌های متنوع و عملی را روشن تر می‌کند. بررسی وضعیت سواد نشان می‌دهد بیش از نیمی از افراد مورد مطالعه ( ۷۲/۲درصد) پایین تر از دیپلم است. این امر به نوعی بیانگر اختلاف زیاد بین میزان تحصیلات طبقات مختلف و ضعف کلی سواد شاغلان گاو دار جامعه مورد مطالعه است که باید برنامه ریزان به آن توجه کنند. در این زمینه، می‌توان منابع اطلاعاتی و کانال‌های ارتباطی را که بیشتر شنیداری و دیداری‌اند در راستای آموزش زنان روستایی شاغل در گاوداری‌ها پیشنهاد داد.

بیشترین نیاز آموزشی در مورد آگاهی بر مسائل تغذیه‌ای دام است که شاغلان در این زمینه، کمترین میزان مهارت و دانش را دارند. آگاهی درباره بهداشت دام، دومین اولویت را در زمینه نیازهای آموزشی گاو داران دارد و این امر نشان می‌دهد کارشناسان، به مسائل تغذیه، بهداشت و بیماری‌های دام کمتر توجه کرده‌اند. بررسی دوره‌های کم برگزارشده در زمینه بالا مؤید این مسئله است. این موضوع بیانگر ضعف برنامه‌های ترویجی منطقه در زمینه آموزش امور گاوداری است. در عین حال، دلایل متعددی با این نتیجه‌گیری مرتبط است که شامل این موارد می‌شود:

• کم توجهی مسئولان به مسائل آموزشی واحدهای گاوداری سنتی
• نبودن برنامه‌های مداوم و منسجم ترویجی برای آموزش زنان شاغل در این واحدها
• ضعف نظام برنامه ریزی ترویج استان
• اختصاص ندادن اعتبار مناسب به واحدهای ترویجی شهرستان‌ها در زمینه برگزاری برنامه های آموزشی با کیفیت مناسب
• بی تمایلی گاوداران زن به شرکت در دوره های آموزشی
• نبودن قوانین لازم برای پیش نیاز قراردادن گذراندن دوره های آموزشی برای صدور، تمدید، اعطای تسهیلات یا هرگونه خدمات به واحدهای گاوداری.

کمترین سطح دانش و مهارت گاو داران زن در زمینه عوامل مؤثر در نگهداری شیر، آشنایی با تغذیه دام و بیماری‌های دام است. بیشترین سطح دانش گاوداران در زمینه ظروف مناسب شیردوشی است که در این زمینه ارتقای آگاهی گاو داران زن از طریق منابع اطلاعاتی و کانال‌های ارتباطی مختلف باید در صدر برنامه‌های سازمان‌های متولی این امر قرار گیرد.

با توجه به نتایج، مسئولان و برنامه ریزان باید سعی در افزایش سطح سواد بین این گروه از افراد جامعه داشته باشند. همچنین، برنامه های ترویجی مناسب با توجه به وضعیت سنی و تحصیلاتی گروه های مختلف طراحی شود. اطلاع رسانی دقیق و به موقع و تشکیل برنامه‌های آموزشی و بازدیدهایی از دامداری‌های نمونه و تبادل اطلاعات در این راستا بسیار ضروری به نظر می‌رسد.

طراحی مناسب نشریه‌های ترویجی با توجه به سطح سواد و سن دامداران و استفاده از اشکال مناسب و رنگ

های جذاب، عاملی مهم در ترغیب افراد به مطالعه مطالب آموزشی است. برنامه ریزان ترویجی در طراحی محتوای

برنامه های آموزشی- ترویجی برای ارتقای کیفیت، دانش و مهارت افراد در واحدهای گاوداری، به موضوعات مرتبط با اولویت آموزشی در زمینه بهداشت، تغذیه و انواع بیماریهای دام توجه کنند.

باید مروجان مراکز خدمات کشاورزی، دامداران را برای افزایش ارتباط با مراکز خدمات برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه های مختلف گاوداری ترغیب کنند و این مهم با روش‌های مختلفی از جمله استفاده از مروجان زن، دایر کردن کلاس‌های آموزشی، تولید و پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، انتشار و توزیع بروشورها، نشریه‌ها و مجله‌ها، برنامه بازدید از گاوداری‌های نمونه امکان پذیر است.

کارشناسان و مروجان زن یکی از مهمترین کانال‌های ارتباطی با گاو داران زن منطقه شناخته شدند که موجب افزایش دانش گاو داران در زمینه تولید شیر بهداشتی شدند؛ بنابراین بخش ترویج و آموزش کشاورزی باید در ارائه برنامه‌های آموزشی خود از کارشناسان و مروجان زن در راستای گسترش دانش زنان استفاده کند.

افزایش سطح دانش مروجان در زمینه مسائل تولید شیر بهداشتی به منظور بهبود مهارت‌های آنها و در نتیجه بهبود و ارتقای مهارت گاو داران و تولید شیر بهداشتی ضروری به نظر می‌رسد. باید اولویت برگزاری دوره‌‎های آموزشی با توجه به نیازهای آموزشی به ترتیب در زمینه شناخت بیماری‌های دام، آشنایی با مسائل بهداشت دام و آگاهی از مسائل تغذیه دام باشد.

لینک‌های مرتبط: