آزمون انتقال نامتقارن عمودي قیمت در طول زنجیره ي تولید، از تولیـد کننـده بـه مـصرف ،کننده براي اندازه گیري درجه ی رقابت پذیر بودن بازارهاي مختلـف و کاربردهـاي رفاهی و سیاستی جایگاه ویژه اي در اقتصاد کاربردي دارد. چگونگی شکل گیـري و انتقال قیمت در بازارهـاي محـصولات کـشاورزي مـورد توجـه خـاص اقتـصاددانان کشاورزي قرار گرفته است و مطالعات متعدد در این زمینـه نـشان دهنـده ي وجـود انتقال نامتقارن قیمت در بسیاري از بازارهاي محصولات کشاورزي هستند.
آنچه در این مطلب می‌خوانید:
بر طبق مطالعه اگوار و سانتانا ، (۲۰۰۲) اغلب برآوردهاي تجربـی از کـشش هـاي انتقـال قیمت تحت فرض انتقال متقارن قیمت به دست آمده اند. مطالعـات متعـددي نیـز وجود دارند که نشان می دهند انتقال نامتقارن قیمت بسیار رایج اسـت. در توضـیح این مطلب، پلتزمن ۲۰۰۰ تنیمب شواهدي بر انتقال نامتقارن قیمت در بیـشتر از دو سوم تولیدکنندگان و مصرف کنندگان در ایالات متحده پیدا کرد. ،علاوه بـر آن بنت و زاکاریس ، ( ۲۰۰۳) تیفن و داوسون ، ( ۲۰۰۰) حسن و سـیمیونی، ( ۲۰۰۱) گراسو و مـانرا ، (۲۰۰۲) گـودوین و پیگـوت ( ۲۰۰۱ ) و کـاپس و شـرول( ۲۰۰۵ ) نشان دادند که قیمت هاي خرده فروشی در برابر افزایش و کاهش قیمت هاي مزرعـه واکنش هاي متفاوتی نشان می دهند.
چگـونگی انتقـال قیمـت
بررسـی چگـونگی انتقـال قیمـت داراي اهمیـت زیـادي اسـت. اول اینکـه شاخص هاي قیمت تولیدکننده و مصرف کننده اغلب به عنوان قیمت هـاي کالاهـا و خدمات مختلف استفاده شده در امتداد زنجیره ي تولید در نظر گرفته می شوند. بـه عنوان مثال، قیمت هاي تولیدکننده به عنوان قیمت هاي نهادهـاي تولیـدي در نظـر گرفته می شوند که براي تولید کالاهاي نهایی به کار می روند و قیمـت هـاي مـصرف کننده نیز به عنوان قیمت هاي کالاهاي نهایی تولید شده در نظر گرفته می شوند که به مصرف کنندگان فروخته می شوند. از این رو، بر طبق تئـوري هـاي اقتـصادي، درطول یک زنجیره تولیدي ، هر گونه تغییرات در هزینه هاي تولید در مراحـل مختلـف تولید باید به شاخص قیمت هاي تولیدکننـده در مراحـل بعـدي منتقـل شـود و در نهایت، به شاخص قیمت هاي مصرف کننده انتقال یابد. ،بنابراین تغییرات شـاخص قیمت تولید کننده ي کالا مـی توانـد بـه پـیش بینـی تغییـرات بعـدي در شـاخص قیمت هاي مصرف کننده کمک کند که براي پیش بینی تـورم مـورد اسـتفاده قـرار می گیرد. دوم اینکه انتقال قیمت نامتقارن می تواند کاربردهاي رفـاهی و در نتیجـه کاربردهاي سیاستی داشته باشد.
شـرایط انتقـال نامتقـارن قیمـت
تحـت شـرایط انتقـال نامتقـارن قیمـت، مـصرف کنندگان از کاهش قیمت در فرایند تولید که ناشی از کـاهش هزینـه هـاي تولیـد و پیشرفت تکنولوژي است، سودي نمی برند در مقابل تولید کننـده قـادر بـه انتقـال افزایش هزینه هاي تولید به شاخص قیمت مصرف کننده نیست و بـا کـاهش سـود، رفاهش کاهش می یابد.
علاوه بر این، تحت انتقال نا متقارن قیمت، هرگونه افزایش یا کاهش در شاخص قیمت مصرف کننده (ناشی از تحولات بازار)، به شاخص قیمت تولید کننده منتقل نمی شود و آثار مثبت و منفی رفاهی آن بر روي مـصرف کننـده محدود می شود. ،بنابراین توزیع اثرات رفاهی شوك هـاي وارده در طـول زنجیـره ي تولید و بازار، در میان عاملان اقتصادي به تناسب موضـوع انتقـال نامتقـارن قیمـت، تغییر خواهد کرد. از این رو، انتقال نامتقارن قیمت بـه توزیـع مجـددي از امکانـات رفاهی و خدمات اجتماعی اشاره دارد که این توزیع با امکانات به دست آمـده تحـت شرایط تقارن تفاوت دارد.
کاملاً بدیهی است که تاثیر انتقـال نامتقـارن قیمـت بـر توزیع مجدد و خسارات رفـاهی و اجتمـاعی، دلایـل قابـل دفـاعی بـراي مداخلـه ي سیاستی توسط دولت را فراهم می آورند. سوم اینکه همان گونه کـه پلتـزمن اشـاره نمود، انتقال قیمت نامتقارن ممکن است بـه شکـست در نظریـيه اقتـصادي اشـاره داشته باشد. انعطاف ناپذیري قیمت هاي خرده فروشی به طرف پایین در یک بـازار انحصاري منجر به عدم تقارن مثبت مـی شـود. یاسـل و بـراون ( ۲۰۰۰ ) و بـایلی و برارسن ( ۱۹۸۹) تبانی غیر رسمی و اعلام نشده بین بنگاه هـا بـراي دسـتیابی بـه سود بالاتر را دلیلی براي عدم تقارن مثبت می دانند. تحت این شـرایط، در مواجهـه با افزایش قیمت نهاده هاي تولید، تمامی بنگاه ها قیمت محصولات خود را بلافاصـله افزایش می دهند، در حالی که در حالت کاهش قیمت نهاده ها، براي پرهیـز از حـذف سازش، از تغییر قیمت محصول پرهیز می کنند. بنابراین، یافته ی هـاي انتقـال قیمـت نامتقارن می تواند به یک پژوهشگر این امکان را بدهد که نتیجه گیري هایی دربـاره رفتار عاملان اقتصادي در بازار داشته باشد.
این مقاله نحوه ي انتقال عمودي قیمت شیر را برمبناي روش سنتی هـاك و مدل 11ECM ون کرامون تابادل – لـوي (۱۹۹۹) بررسـی مـی کنـد. بخـش دوم مقاله به مبانی نظري و بررسـی مطالعـات گذشـته اختـصاص دارد. تـشریح روش و تکنیک هاي به کارگرفته شده براي آزمون انتقال عمودي قیمت در بخش سوم آمده است. در بخش چهارم ابتدا رابطه و جهت علیت قیمت بین شـاخص قیمـت تولیـد کننده و شاخص خـرده فروشـی بررسـی و سـپس انتقـال نامتقـارن قیمـت آزمـون می شود. تجزیه و تحلیل یافته هاي تحقیـق در ایـن بخـش جـاي داده شـده اسـت.
انتقال نامتقارن قیمت به این معنا است که قیمت هاي مصرف کننده در مقابل افزایش و کاهش قیمت هاي تولید کننده به گونه اي متفاوت پاسخ می دهند و از طرف دیگر ، عکس العمل قیمت هاي تولید کننده نسبت به افزایش و کاهش قیمت در شاخص مصرف کننده متفاوت است. چگونگی انتقال قیمت به دو طریق مورد بررسی قرار می گیرد. چگونگی انتقال قیمت از سطح تولید کننده به خرده فروشی و یا بر عکس، یک انتقال عمودي قیمت است حالی، در که چگونگی انتقال قیمت یک محصول از یک بازار به یک بازار دیگر یک انتقال افقی است.
دلایل وجود عدم تقارن در انتقال قیمت بازار شیر
دلایل متعددي براي وجود عدم تقارن در انتقال قیمت وجود دارد. وجود بازارهاي ناکارا، هزینه ی تغییر قیمت، اطلاعات نامتقارن و مداخلات سیاسی از جمله مهمترین عوامل موثر در انتقال نامتقارن قیمت هستند.
مشکل اول
اول اینکه بر طبق تئوري (هزینه هاي جستجو) شکل گیري نامتقارن قیمت وقتی رخ می دهد که شرکت ها بتوانند از تغییر سریع قیمت ها سود ببرند اگرچه مصرف کنندگان حق انتخاب هاي نامحدودي دارند، اما در جمع آوري سریع اطلاعات در مورد قیمت گذاري فروشگاه هاي رقابتی، به علت هزینه ،هاي جستجو با دشواري هایی روبرو هستند. بنابراین، شرکت ها فعال در بازار شیر می توانند با افزایش قیمت تولید کننده، قیمت خرده فروشی را به سرعت افزایش دهند و وقتی قیمت هاي تولید کننده کاهش می یابد، قیمت هاي خرده فروشی را بسیار کندتر کاهش دهند.
مشکل دوم
مشکل دوم، کالاهاي فاسد شدنی است که در صورت افزایش قیمت تولید کننده، خرده فروشان را از افزایش قیمت منع میکند. خرده فروشان و کلی فروشانی که کالاهاي فاسد شدنی دارند، در برابر وسوسه ي افزایش قیمت ها مقاومت می کنند، چون با خطر کاهش تقاضا و مواجه شدن با کالاهاي فاسد شده، روبرو هستند.
مشکل سوم
سوم هزینه هاي تغیر منو (فهرست قیمت) هستند که انتقال نامتقارن قیمت را تقویت می کنند. هزینه هاي منو شامل تمامی هزینه هایی است که با قیمت گذاري مجدد یا اتخاذ یک استراتژي جدید قیمت گذاري رخ می دهند.
روش هاك
با توجه به اهمیت تقارن یا عدم تقارن در انتقال قیمت از ابعاد مختلف، به ویژه ارتباط آن با صحت نظریه هاي اقتصادي، تلاش هاي تجربی متعددي در طول سه دهه ی گذشته براي آزمون وجود انتقال نامتقارن قیمت در بازارهاي مختلف شکل گرفته است. اغلب این مطالعات بر اساس روش شکافت متغیرها که توسط ولفارم توسعه یافته و بعدها توسط هاك پذیرفته شده است، صورت گرفته است. در روش هاك انتقال نامتقارن قیمت بر اساس تقسیم بندي متغیرهاي قیمت به مراحل کاهشی و افزایشی بررسی می شود. این روش به طور گسترده اي در مطالعات اقتصاد کشاورزي براي بررسی انتقال نامتقارن قیمت به کار گرفته شده است.
بررسی عدم تقارن قیمت در بازار گوساله هاي پرواري، بازار گوشت خوك، بخش فرآورده هاي لبنی، کره ي بادام زمینی و صنعت جوجه در ایالات متحده، عدم تقارن قیمت در بازارهاي گوشت گاو، خوك و گوشت بره، بازارهاي خرده فروشی و کلی فروشی براي سیب قرمز استرالیا، و در نهایت مطالعات عدم تقارن در انتقال قیمت مزرعه به خرده فروشی در گوجه فرنگی، پیاز، پودر شیر، قهوه، برنج و لوبیا در برزیل، جزء این دسته از مطالعات هستند.
روش ولفارم – هاك به ویژگی هاي سري زمانی داده ها توجه نمی کند، سري هایی که خود از همبستگی متوالی رنج می برند و معمولاً به رگرسیون کاذب منجر می شوند. این مساله، با استثنائات کمی، حداقل در آثار اقتصاد کشاورزي، تغییرات ذاتی قیمت ها یا ارتباط های ثابت طولانی مدت در میان قیمت ها را در نظر نگرفته است. با توسعه ي تکنیک هاي هم جمعی، تلاش هایی براي آزمایش عدم تقارن در چهارچوب هم جمعی انجام شد. تابادل و فالبوش نشان دادند که یک مدل تصحیح خطاي نامتقارن ( (ECMبر اساس کار گرنجر و لی(۱۹۸۹) را نیز می توان براي آزمایش انتقال نامتقارن قیمت استفاده کرد. ،همچنین تابادل و لوي نشان دادند که روش هاي از نوع ولفارم- هاك، اساساً با هم جمعی متناقض هستند و از آنجا که سري هاي زمانی قیمت ناپایا هستند، استفاده از روش هاي هم جمعی و الگوي تصحیح خطا ( (ECMبراي بررسی انتقال نامتقارن قیمت از دیگر روش ها از جمله روش ARDL،مناسبتر است زیرا انواع مختلفی از مدل هاي ARDLبا مفهوم همجمعی مغایر است. ی،علاوه بر آن کیل (۲۰۰۵) نیز نشان داد که مدل ECM حتی با داده هاي پایا نیز قابل استفاده است و در این ،حالت این مدل داده ها را نسبت به مدل ARDL بهتری قالب بندی می کند پیشینه ی تجربی مکانیسم عدم تقارن در انتقال قیمت بین تولیـد کننـدگان و مـصرف کننـدگان، بـا استفاده از مدل هاي تجربی مختلف بررسی شده اسـت. کارهـاي تجربـی متعـددي وجود انتقال نامتقارن بـین قیمـت هـاي تولیـد کننـده و خـرده فروشـی را حمایـت می کنند .
بنت و زاکاریس (۲۰۰۳) مکانیسم انتقال قیمت در بازار سیب زمینی آلمـان را بررسی کردند و انتقال نامتقارن قیمت را تأیید کردند. آنها مـشاهده کردنـد کـه خرده فروشان نسبت به کاهش در قیمت مزرعه واکنش نشان داده و قیمـت خـرده فروشی خود را کاهش می دهند در حالی که واکنشی نـسبت بـه افـزایش در قیمـت مزرعه از خود نشان نمی دهند. این بدین معناست کـه کـشاورزان از انتقـال قیمـت نامتقارن سود می برند.
يک مطالعه مهم در خصوص عدم تقارن در مکانیسم انتقال قیمت ، بررسی رائو و رائو (۲۰۰۵) است. در این مطالعه، عدم تقارن در مکانیسم انتقال قیمت بین نفت و گازوئیل با استفاده از مدل کل به جزء هندري بررسی می شود. آنها به صورت تجربی وجود عدم تقارن در مکانیسم انتقال قیمت را تأیید کردند.
رزیتی (۲۰۰۵) روابط قیمت و الگوهاي انتقال قیمت را براي محصولات کشارزي سیب زمینی، گوجه فرنگی، پرتقال و محصولات شیري در یونان مطالعه کرد. بر طبق یافته وي،هاي یک انتقال قیمت کامل بین سطح مزرعه و سطح خرده فروشی یبراي تمام محصولات مطالعه شده وجود دارد.
تیفین و داوسون (۲۰۰۰) روابط دراز مدت قیمـت بـین قیمـت هـاي خـرده فروشی در مزرعه ي گوشت بره در انگلیس را شناسایی کرده انـد. آنهـا ویژگـی هـاي شکست ساختاري و فصلی سري ها را لحاظ نموده اند و نتیجه می گیرنـد کـه جهـت علیت گرنجر از قیمت هاي خرده فروشی به تولیـد کننـده اسـت. بنـابراین قیمـت گوشت بره در بازار خرده فروشی تنظـیم مـی شـود. گـودوین و هـارپر ( ۲۰۰۰ ) و کابیا، گیل و بوشنجاکو ( ۲۰۰۰) مدل هاي خود برگشتی آستانه را توسـعه دادنـد و به ترتیب، بخش گوشت گـاو در آمریکـا، بخـش گوشـت خـوك در امریکـا و بخـش گوشت بره در اسپانیا را مطالعه کردند.
آنهـا دریافتنـد کـه بازارهـاي کـشاورزي بـا كشو هاي بازار عمده فروشی تطبیق می یابند. در ضمن، اینکه اثر شوك هـاي بـازار خرده فروشی تا حد زیادي به بازارهاي خرده فروشی محدود مـی شـود. گـودوین وهالت (۲۰۰۰) در مطالعه خود در مورد بازار گوشت خوك، یک جریان قیمت از مزرعه به سطح عمده فروشی و خرده فروشی را کشف کردند. بازارهـاي مزرعـه بـا شوك هاي بازار عمده فروشی، تطبیق می ،یابد اما شوك ها در سطح خرده فروشی به سطح کلی فروشی یا مزرعه انتقال نمی یابند عبدولاي ،( ۲۰۰۲) هنگام مطالعه شکل گیري قیمت در بازار گوشت خـوك ســوئیس، یــک مــدل خود برگــشتی آســتانه اي- گــشتاور(M-TAR) را اســتفاده می کند. او نتیجه گیري می کند که شکل گیري قیمت بین سطح بازار تولید کننده و خرده فروش، نامتقارن است، یعنی افزایش قیمت هاي تولید کننده کـه حاشـیه ي بازاریابی را تقلیل می دهد، سریعتر از کاهش قیمت تولیـد کننـده کـه حاشـیه هـاي بازاریابی را وسعت می دهد، انتقال می یابند .
رزیتیس (۲۰۰۳) هنگام مطالعـه ي علیـت، شـکل گیـري قیمـت و اثـرات خارجی در بازارهاي گوشت بره، گوشت خوك و ماکیان در یونان، از یک روش خـود رگرسیون تعمیم یافته واریانس ناهمـسان شـرطی(GARCH) اسـتفاده مـی کنـد.
باکوکس و فترو (۲۰۰۵) از VECM براي مطالعه شکل گیري قیمت در مـورد بازار گوشت خوك در مجارستان استفاده اند کرده و قیمت گذاري رقـابتی را کـشف کرده اند. و هیچ شاهدي از نامتقارنی شکل گیري قیمت نیافته اند.
مطالعات مربوط به انتقال قیمت در بازارهاي مختلف و بازار شیر در ایـران بـسیار انـدك هستند و سابقه ي طولانی ندارند به یا عبارت دیگر، این موضوع فقـط در سـال هـاي اخیر مورد توجه تعداد معدودي از محققان ایرانی قرار گرفته اسـت. تحقیقـات زیـر مهمترین آنها می باشند. حسینی و قهرمانزاده ( ۱۳۸۵) نحـوه ي انتقـال قیمـت در بازار گوشت ایران را بررسی کرده اند. در ایـن مقالـه از روش همگرایـی آسـتانه ي و داده هاي سري زمانی فصلی قیمـت گوشـت قرمـز در سـطح کـشور و بـراي دورهي ۸۱-۱۳۷۳استفاده شده است. ،همچنین با به کارگیري مدل هاي تـصحیح خطـاي نامتقارن، تعدیلات کوتاه مدت این بازار تجزیه و تحلیل شده است. یافتـه هـاي ایـن تحقیق نشان می دهد که انتقال قیمـت بـین سـطوح تولیدکننـده و خـرده فروشـی گوشت نامتقارن است.
حسینی (۲۰۰۶) در مقاله اي دیگر به بررسی نحوه ي انتقـال قیمـت از سـر مزرعه ي پسته به قیمت هاي صادراتی و نیز قیمت هـاي جهـانی پـسته بـراي دورهي زمانی پرداخته است نتایج آزمون علیت گرنجـري نـشان مـی دهـد کـه تغییرات قیمت سر مزرعه و قیمت صادراتی پسته ي ایران علـت تغییـر قیمـت هـاي جهانی نیستند و انتقال قیمت ها از سر مزرعه به بازار صادرات و از بازار صـادرات بـه سر مزرعه نامتقارن است و کاهش قیمتها از مزرعه سریعتـر و کامـلتـر از افـزایش قیمت ها به سطح صادرات منتقل می شود.
اما بررسی مطالعات گذشته نشان می دهد که به بخش لبنیات و بازار شیر ، جایی که تولیداتش درجات مختلف فاسد شدن را دارند، توجه کمتري شده است. در این زمینه هیچ مطالعه اي در ایران یافت نشد.
متدولوژي تحقیق
استفاده از روش هـاي تخمـین اسـتاندارد کلاسـیک OLS و اسـتنباط آمـاري، در حالتی که سري هاي زمانی در طول زمان ایستا نیستند، منجر به برآوردهاي تـورش دار و رگرسیون کاذب می شود. مانند بسیاري دیگر از سري هاي زمـانی اقتـصاد کلان، احتمال ایستا نبودن سري هاي زمانی شاخص هاي قیمت نیز وجـود دارد. در ،این حالت آزمون ایستایی سري زمانی مورد استفاده، یک فرآیند ضروري قبل از بـه کارگیري تکنیک همگرایی یوهانسن است. در این مقاله براي آزمون ریشه ی واحـد در داده هاي استفاده شده، از – آزمون دیکی یافـولر تعمـبم فتـه (ADF) اسـتفاده می کنیم. براي تعیین شـکل ADFاز معیـار شـوار- تـز بیـزین (SBC) اسـتفاده می کنیم. یکی از ایراداتی که بر آزمون دیکی- فولر گرفته می شـود ایـن اسـت کـه وجود تغییر ساختاري در متغیرها موجب تورش نتایج به سمت پذیرش فـرض صـفرِ وجود ریشه ی واحد خواهد شد. بدین منظور، براي اطمینان از صـحت آزمـون هـاي دیکی- فولر، آزمون شکست ساختاري پرون را نیز انجام می دهیم.
تجزیـه و تحلیـل همگرایـی بـر مبنـاي متـدولوژي همگرایـی چنـد متغیـره یوهانسن و جوسیلیوس (۱۹۹۰) صورت می گیرد. جهت برآورد بردار همگرایی، از روش حداکثر درست نمایی یوهانسن استفاده شده است همانطور که میدانیم تکنیک همگرایی یوهانسن را می تـوان در سـري هـاي زمانی که در سطح ایستا نیستند و در تفاضل مرتبه ي اول ایستا هستند به کار بـرد.
براي به کارگیري تکنیک یوهانسن لازم است تا تعداد وقفه ي متغیرهـاي درونـزا در مدل را محاسبه نماییم. براي ایـن منظـور، بـا اسـتفاده از مقـادیر سـطح متغیرهـا، الگوي خود توضیح برداري (VAR) را تشکیل دا يده و مرتبـه آن را بـا اسـتفاده از آزمون هاي آکائیـک ( (AICشـوارتز بیـزین ( (SBCو حـداکثر درسـت نمـایی ( (LR تعیین می نماییم.
بررسی نحوه ی انتقال قیمت شامل یک روش سه مرحلـه اي بـه صـورت زیـر است.
اول به کارگیري تکنیک همگرایی یوهانسن- جوسـیلیوس در جهـت آزمـون به وجود رابطه تعادلی بلند مدت بین شاخص هاي قیمـت و بـرآورد بـردار همگرایـی است. پس از تاییـد وجـود رابطـه ي تعـادلی بلندمـدت،
در مرحلـه ي دوم روش دو انگل مرحله اي – گرنجر با هدف تعیین مـسیر علیـت اسـتفاده مـی شـود.
در سومین مرحله، پس از تعیین رابطه ي علیت بین دو متغیر، تقارن در بازار شیر با استفاده از مدلی که به مـدل تـصحیح خطـاي انگـل- (گرنجـر ( ECM-EG معروف است مورد بررسی قرار می گیرد.
ایـن مـدل در سـال ۱۹۸۷ توسـط انگـل و گرنجر براي متغیرهایی که انباشته از مرتبه ي اول هستند و رابطه ي همگرایـی بلند مدت دارند پیشنهاد شد. در این مدل متغیرهاي تفاضلی، تغییرات کوتاه مـدت را نشان می دهنـد، در حـالی کـه ضـریب تـصحیح خطـا، تعـدیل در جهـت تعـادل بلندمدت را بیان می کند. این مدل در همین اواخـر بـراي تولیـدات چـوب توسـط کوترومانیــدیز و، زافیریــو اربــاتزیس ،( ۲۰۰۹) رزیتــی و پانــاگوپولس (۲۰۰۸) و وباکوکس فترو ( ۲۰۰۵) در محصولات مختلف کشاورزي مورد استفاده قـرار گرفتـه است.
واکنش قیمت هاي مصرف کننده به تغییرات قیمت هاي تولیدکننده را نشان می دهد بر اساس آزمون والد، فرضیه ي صفر مبنی بر تقارن در انتقال قیمت از تولیدکننده به مصرف کننده در دوره ي بلند مدت رد ولی در دوره ي کوتاه مدت پذیرفته می شود بدین معنی که واکنش قیمت هاي مصرف کننده نسبت به تغییرات مثبت و منفی قیمت هاي تولیدکننده در بلند مدت نامتقارن است اما چنین واکنش هایی در کوتاه مدت تقریباً مشابه است. به عبارتی دیگر، با توجه به ضرایب متغیرهاي تصحیح خطا که در واقع نحوه ی قیمت تعدیل ها را به منظور ایجاد تعادل در بازار شیر منعکس می کند، شوك هاي مثبت در قیمت هاي تولیدکننده (افزایش قیمت هاي تولیدکننده) به سرعت بر روي قیمت هاي مصرف کننده تأثیر می گذارد، به طوري ،که در هر دوره عدم تعادل ایجاد شده بر اثر شوك مثبت در بازار شیر به میزان ۱۶۱۵/ ۱واحد از بین می رود و قیمت هاي مصرف کننده به سمت تعادل بلند مدت افزایش می یابند.
شوك هاي منفی (کاهش قیمت تولیدکننده ها ) با سرعت کمتري نسبت به شوك هاي مثبت بر قیمت هاي مصرف کننده اثر می ،گذارند به طوري که با بروز شوك منفی توسط قیمت هاي تولیدکننده بر بازار شیر، در هر دوره ۴۵۱/۰ ۷ واحد از عدم تعادل بلندمدت از بین خواهد رفت. بنابراین، می توان گفت در بازار شیر زمانی که یک انحراف مثبت در تعادل درازمدت صورت گیرد، دستیابی به تعادل سریعتر از زمانی حاصل می شود که یک انحراف منفی در تعادل درازمدت بازار رخ دهد حاصل می شود این مسأله نشان دهنده ی آن است که در بازار شیر هنگام کاهش قیمت هاي تولیدکننده، عواملی وجود دارند که مانع انتقال سریع قیمت ها به مصرف کننده می شوند و قیمت هاي مصرف کننده متناسب با قیمت هاي تولیدکننده کاهش نمی یابد.
در نتیجه، حاشیه ي سود بازاریابی در بازار افزایش می یابد. در مقابل، هنگامی که قیمت هاي تولیدکننده ي شیر افزایش ،می یابد این افزایش به سرعت به قیمت هاي مصرف کننده انتقال می یابد. در این حالت نیز حاشیه ي سود تولید کننده تحت تأثیر منفی قرار نمی گیرد. در کوتاه ،مدت انتقال قیمت به صورت متقارن صورت میگیرد به طوري که با هر واحد افزایش یا کاهش قیمت هاي تولید کننده، قیمت مصرف کننده به ترتیب به میزان ۱۰۹۲/۰و ۱۱۸۳/۰ واحد افزایش و کاهش می یابد.
در این حالت، دلیل تفاوت در نحوه ي انتفال قیمت در بلندمدت و کوتاه مدت را می توان به این صورت بیان کرد که از آنجایی که شیر یک کالاي با قابلیت فساد پذیري بالایی است و قابلیت ذخیره سازي را ندارد (به خصوص زمانی که صنایع تولید شیر خشک وجود ندارد) تولید کننده ی شیر خام در کوتاه مدت قدرت عکس العمل مناسب را ندارد. بنابراین، براي پرهیز از ضرر و زیان، کاهش قیمت را نیز به همان سرعت و میزان افزایش قیمت به مصرف کننده منتقل ،می کند ولی در بلند مدت که امکان تغییر در برنامه تولیدی و جانشینی فرآیندهاي دیگر (مانند تولید گوشت) وجود دارد، یک قدرت چانه زنی بالایی براي او ایجاد می شود و سعی در افزایش حاشیه ي سود بازار خود می نماید شوك هاي کاهشی در هزینه هاي تولید را کمتر به قیمت مصرف کننده منتقل می کند.
علاوه بر این با توجه به ضرایب متغیرهاي تصحیح خطا و نتایج آزمون والد در معادله که واکنش قیمت هاي تولیدکننده به تغییرات قیمت هاي مصرف کننده را نشان می دهد. انتقال قیمت چه در کوتاه مدت و چه در بلندمدت از مصرف کننده به تولیدکننده به صورت متقارن صورت می گیرد. به عبارتی دیگر قیمت واکنش هاي تولیدکننده نسبت به تغییرات مثبت و منفی قیمت هاي مصرف کننده در هر دو دوره (بلندمدت و کوتاه مدت) تقریباً مشابه است به طوريکه در هر ماه ۹۹درصد از یک واحد تغییر مثبت و ۹۷درصد از یک واحد تغییر منفی در انحراف از رابطه ي (تعادلی که بر اثر تغییرات قیمت هاي مصرف کننده حاصل می شود ) از بین می رود. بنابراین، حاشیه ي بازاریابی در بازار در هر دو نوع شوك تقریباً یکسان است. در کوتاه مدت نیز همانند معادله ي واکنش قیمت هاي تولیدکننده نسبت به تغییرات مثبت و منفی قیمت هاي مصرف کننده تقریباً مشابه اند. طوریکه که با هر واحد افزایش یا کاهش در قیمت هاي مصرف کننده، در همان دوره قیمت هاي تولیدکننده به میزان ۰۶۸۵/۰ واحد افزایش و ۵۷۲/۰ واحد کاهش می یابد و این تغییر قیمت مصرف کننده در دوره ی بعدی، به میزان ۴۱۱۲/۰ واحد قیمت مصرف کننده را افزایش و به میزان ۳۰۴۴/۰واحد آن را کاهش می دهد.
بنابراین مشاهده می شود زمانی که علیت از طرف قیمت هاي تولیدکننده به قیمت هاي مصرف کننده است، قیمت، ها به صورت نامتقارن انتقال می یابند. ولی در صورتی که علیت از طرف قیمت هاي مصرف کننده به تولیدکننده باشد، انتقال قیمت به صورت متقارن انجام می گیرد. این نتیجه با نتیجه تحقیق وارد (۱۹۸۲) تا حدودي متفاوت و در عین حال قابل قبول تر و منطقی تر است . وارد نشان داد که هیچ عدم تقارنی در فرایند انتقال قیمت تولیدات با قابلیت فاسد شدن وجود ندارد. این نتیجه در کوتاه مدت می تواند قابل قبول باشد اما در بلندمدت که تولیدکننده ي کالاي فاسد شدنی با تغییر برنامه ي تولید قادر به نشان دادن عکس العمل مناسب است و در نتیجه از قدرت انحصاري بالاتري نسبت به کوتاه مدت برخوردار است، به سختی می تواند مورد پذیرش قرار گیرد.
نتیجه گیري و پیشنهاد
تجزیه و تحلیل چگونگی و نحوه ي انتقال قیمت در طول زنجیره ي تولید یک کالا از سطح قیمت تولید کننده به سطح قیمت مصرف کننده و وجود احتمالی انتقال نامتقارن، از اهمیت فوق العاده اي در اقتصاد برخوردار است. در این مقاله، روابط قیمت و چگونگی انتقال قیمت بین دو سطح تولید کننده و مصرف کننده براي محصول شیر در ایران بررسی شده است. با کمک تکنیک یوهانسن- جوسیلیوس محرز شد که براي سري هاي زمانی تحت مشاهده (قیمت هاي تولیدکننده و مصرف کننده ي شیر) یک بردار همگرایی وجود دارد. بنابراین، یک رابطه ي تعادلی بلندمدت بین قیمت هاي مصرف کننده و تولید کننده در بازار شیر وجود دارد.
آزمون علیت گرنجر نشان داد که یک رابطه ی دو طرفه بین قیمت هاي کننده مصرف و قیمت هاي تولیدکننده در بلندمدت وجود دارد. بر طبق این نتیجه، آثار شوك هاي مختلف طولانی مدت و پایدار در تولید، چه مثبت و چه منفی، به طرف تولید محدود نشده است و به قیمت هاي مصرف کننده نیز منتقل می شود .
بنابراین، حاشیه ي سود و رفاه تولیدکنندگان شیر در هنگام افزایش هزینه هاي تولید تحت تأثیر منفی قرار نمی گیرد و از طرف دیگر، مصرف کنندگان از آثار کاهش هزینه هاي تولید منتفع می شود ،در مقابل شوك هاي مختلف بازار که در شاخص قیمت مصرف کننده منعکس می شوند، به قیمت تولید کننده منتقل می شود و تولید کنندگان از افزایش قیمت در بازار نفع می برند.
با این حال، در کوتاه مدت شاخص قیمت تولیدکننده محصول شیر متأثر از شاخص قیمت مصرف کننده است و مصرف کوتاه کننده در مدت نقش مهمتري در تعیین قیمت این محصول ایفا می نماید. به عبارت دیگر تغییرات کوتاه مدت در هزینه هاي تولید )براي مثال افزایش هزینه هاي تولید) در طرف تولید تعدیل می شود و به شاخص قیمت مصرف کننده منتقل نمی شود. در این حالت بازار منافع مصرف کننده را بیشتر از تولید کننده تأمین می کند.
فرضیه صفر مبنی بر تقارن در انتقال قیمت از تولیدکننده به مصرف کننده در دوره ی بلند مدت رد، ولی در دورهي کوتاه مدت پذیرفته می شود. ،بنابراین در بازار شیر زمانی که یک انحراف مثبت در تعادل دراز مدت صورت گیرد، دستیابی به تعادل سریع تر از زمانی که یک انحراف منفی در تعادل بلندمدت بازار رخ دهد، حاصل می شود. این نتیجه نشان دهنده ی آن است که در بازار شیر هنگام کاهش قیمت هاي تولیدکننده، عواملی وجود دارند که مانع انتقال سریع قیمت ها به مصرف کننده می شوند و قیمت هاي مصرف کننده متناسب با قیمت هاي تولیدکننده کاهش نمی یابد . در نتیجه ، حاشیه ي سود بازاریابی در بازار افزایش می یابد. در مقابل، هنگامی که قیمت هاي تولیدکننده ي شیر افزایش می یابد، این افزایش به سرعت به قیمت هاي مصرف کننده انتقال می یابد. حضور معدود تولید کنندگان شیر پاستوریزه و فراورده هاي لبنی که از قدرت تقریباً انحصاري برخوردارند، در مقابل انبوه تولید کنندگان شیر خام دلیل این پدیده است.
با توجه به جهت علیت قیمت از مصرف کننده به تولید کننده و عدم تقارن در انتقال قیمت در بلندمدت، می توان گفت که تحلیل شوك هاي مثبت در هزينه تولید می تواند در پیش بینی تورم در شاخص مصرف کننده مورد استفاده قرار گیرد. ،در پایان مطالعات بیشتر در زمینه ي نحوه و جهت انتقال قیمت در بازارهاي محصولات فاسد شدنی، به ویژه محصولات با درجه ي فاسد شدنی بسیار بالا مانند شیر و برخی از محصولات کشاورزي و هم چنین تحلیل مسائل رفاهی و مقایسه ي هزینه ها و منافع ناشی از اتخاذ سیاست هاي مختلف دولت در این بازارها پیشنهاد می شود.
